M e t r o L o g I y a V a s t a n d a r t L a s h t I r I s h

Ғ=М*№Я
(1.9)
dim 
F =
dim 
(M "V<*Z
r) = dim“ 
m •
dim
*1
v • dim*' 
z
kuch — 
F
massa — 
M
tezlik — 
V
radius (uzunlik) — 
L
dim 
F = LM T
2; 
lekin dim 
M
=
M :
dim 
V
=
L T
dim 
L
=
L.
Demak: 
L M T
' 2
= M a ’ ( L T iy - L = L & r
•
M a ' T p.
yoki: P+y=
1
; a = l ; p = -
2
.
U yerdan: a = l ; p=2; a = - l ni topamiz.
Bu ifodalami (1.9) ga qo'ysak:
1.4. O 'lchov ishlarining turlari
Har qanday o'lchov ishlari nisbiy olganda noma’lum kattalikni 
ma’lum kattalik bilan taqqoslashdan iboratdir. Bu yerda noma’lum 
kattalik ma’lum kattalikka karrali yoki uning qismi nisbatlarida olinadi.
14

---

Masalan, biz biror balandlikni bir metr bilan taqqoslab balandlikni 
3—5 santimetr xatolikda aytib bera olamiz yoki harakatlanayotgan 
jism tezligini taqriban aniqlash mumkin. Bu ham solishtirish, 
taqqoslash yo'li bilan bo'ladi, albatta. Odamning sezgi organlari 
yordamida bajariladigan o'lchov ishlariga organoleptik o'lchov 
ishlari deyiladi.
O'lchov ishlari asosan o'lchov asboblari yordamida amalga 
oshiriladi. O'lchov asboblari turli-tuman bo'lganligi bilan, o'lchov 
ishlarining yagonaligi ta ’m inlangan bo'lishi kerak. O 'lchov 
ishlarining yagonaligi deganda olingan natijalar ko'rsatilgan o'lchov 
birliklarida berilganligi va o'lchov ishlarining aniqligi hujjatlash- 
tirilgan bo'lishi tushuniladi. O'lchov ishlarini hujjatlashtirish 
deganda har bir o'lchov asbobi u termometr bo'ladimi, mano- 
metr bo'ladimi va h.k. Davlat standartlari qo'mitasining metrologik 
bo'limi nazoratidan o'tgan bo'lishi va mazkur o'lchov asboblarida 
foydalanishga yaroqli degan belgi mavjud bo'lishi shart. Masalan, 
bosim o'khov asboblari manom&trlar, Irarometriartia asosan bosim 
kuchi prujinaga ta ’sir qilgandan so'ng, prujina strelkani harakatga 
keltiradi, strelka o'z navbatida bosim kuchi qanchaga teng ekanini 
shkalada ko'rsatishi lozim. Faraz qilaylik, shu prujina ishdan chiqdi. 
U holda bosim o'lchov asbobi ko'rsatgan kattalik haqiqiy 
kattalikdan farqli bo'ladi va bu farq qanchalik katta bo'lsa, xatolik 
ham shuncha katta bo'ladi. Og'irlik, issiqlik, tezlik... o'lchov ishlarida 
ham xuddi shunday hoi yuz beradi. Shuning uchun har bir korxona 
va tashkilot o'zlaridagi mavjud o'lchov asboblami O'zstandart 
agentligi laboratoriyalarida m a’lum vaqtda ko'rikdan o'tkazib 
turishlari lozim. O'lchov asboblarida ishlab chiqaruvchi zavod 
tomonidan 1; 1,5; 2; 3; 4; 5; 
6
kabi raqamlar qo'yiladi va bu 
sonlar shu o'lchov asboblarining aniqlik darajasini bildiradi. 
Masalan, 2 qo'yilgan bo'lsa, o'lchov asbobi ko'rsatgan kattalik 
haqiqiy o'lchanayotgan kattalikdan ikki foizga farq qilishi mumkin 
degani bo'ladi. Bu ikki foiz ham o'lchov shkalasida yuqori chegarada 
berilgan sondan olinadi. Misol: aniqlik darajasi 0,5 ga teng (Q-r2QQ)
15

---

voltgacha o‘lchaydigan voltmetr strelkasi 104 voltni ko'rsatayotgan 
bo'lsa haqiqiy kuchlanish qanday bo'ladi? O'lchov shkalasi oralig'i
2 
voltga teng.
Shkalada o'lchov oralig'i 1 voltdan katta bo'lgani uchun:
103 < 
U<
105
Aniqlik darajasi 1,5 teng -5-^20 ampergacha o'lchaydigan teng 
shkalali ampermetr strelkasi to'rtni ko'rsatayotgan bo'lsa, haqiqiy 
tok kuchi nimaga teng bo'ladi? Bu o'lchov asbobi uchun haqiqiy 
tok kuchi strelka ko'rsatganidan 0,3 ga farq qiladi, demak:
3,7 < /< 4 ,3
Agar aniqlik darajasini ko'rsatuvchi son 0,5; 1,6; 2,5 va h.k. 
ko'rinishda berilgan bo'lsa, u holda o'lchov vositasi ko'rsatayotgan 
kattalik haqiqiy qiymatdan yuqorida keltirilgan songagina farq qiladi, 
agar 1,5 ; 2; 1,0; 3,0 va h.k. ko'rinishda berilgan bo'lsa foizlar 
o'lchov vositasi ko'rsatayotgan miqdordangina hisoblanadi.
Har qanday o'lchov asbobini tanlashda, eng aw alo, uning 
metrologik tavsiflariga e’tibor berishimiz lozim bo'ladi, o'lchash 
asboblarining asosiy metrologik tavsiflariga ulaming signalni 
o'zgartirish funksiyasi, sezgirligi, o'lchash xatoligi, o'lchash 
diapazoni, sezgirlik darajasi, xususiy energiya sarfi va ishonchliligi 
kiradi.
O'zgartirish funksiyasi — buni anologli o'lchov asboblari 
shkala tenglamasidan ham bilishimiz mumkin. Tanlanayotgan 
asbobda o'zgartirish funksiyasining chiziqli bo'lishi qaydnomalami 
olishni osonlashtiradi, subyektiv xatoliklarni esa kamaytiradi. 
Asbobning sezgirligi chiqish signalining kirish signaliga nisbatidan 
aniqlanadi.