М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

1- 
топшириқ. 
Қуйида
1
'и 
чистонларни 
ўқинг, 
араб 
имлосида 
дафтарингизга кўчириб ёзинг ва жавобини топишга ҳаракат қилинг:
Ул надурким, сабз тўнлуқ, ёз ёгочнинг бошида,
Қиш ялангоч айлагай барча халойиқ қошида.
Барча кушларнинг сўнгоки ичида,
Ул на кушдурким, сўнгоки тошида.
Ул надурким, бир келин ўзи чўтир,
Етти қат парда ичида мисли ҳур.
Икки маҳбубни кўрдим, иккисин киндиги бир,
Иккисин орасига тушсанг топадурсан касир.
2- топшириқ. Увайсийнинг яна қандай чистонларини биласиз?
Топишмокдар
Топиишоқлар - халқ оғзаки ижодининг кенг тарқалган тури бўлиб, 
чистонларга яқин туради. Топишмоқларда асосга олинган бирон нарса унинг 
узига ўхшаш бўлган иккинчи бир нарсанинг хусусиятларидан келиб 
чиқилган ҳолда тасвир этилади, яъни ўша топилиши лозим бўлган 
предметнинг ўзига хос томонлари - белгиси, сифати маълум рамз, ишоралар 
оркали берилади. Ўқувчи топишмокни ана шу ишоралар орқали ўйлаб 
топади. Топишмоқлар маълум бир прсдмет, нарса, муҳим сўз, шаҳар номлари 
ва бошқаларга қарата айтилиши мумкин. Кузатувлар топишмоқларнинг араб 
ҳарфлари уст ва остига қўйиладиган нуқталар, уларнинг миқдорига қарата 
айтилиши мумкин эканлигини ҳам аниқлашга имкон берди. Кўлёзма баёзлар 
гаркибида ана шундай топишмоқларнинг бирини учратдик. Топишмок 
матнини тўлиқ келтирамиз:
1
ла
]1
с
. 
ц
ЬУ: ў ^ ў
1. }  4-» 
а
! .а
1Л
а
Л| 
1л1и! 
1
л
1
а
(_д_еа 1Л
а
11
с
. 
<5^-1
114
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Мазкур топишмоқда араб ҳарфларига қўйиладиган нукталарнинг фақат 
учта бўлиши, «шом», «менда», «сенда» ва «йўқ» сўзларида уларнинг 
мазмундан келиб чиқилган ҳолда турли ўринларда ва кераклн миқдорда 
қўйилганига ишора мавжуд.
Кўринадики, 
топишмоқзар 
ўқувчини 
синчковликка 
ундайди, 
кузатувчанлигини оширади, хотирасини мустаҳкамлайди, хаёлот уфқини 
кенгайтирипна хизмат қилади.
Биз юқорида кўриб ўтганларимиз айрим адабий жанр ва санъатлар 
бевосита араб ҳарфлари билан боғлиқ эди. Қўлёзма асарларни, жумладан, 
баёзлар таркибини кузатиш жараёнида бевосита арабий рақамлар бнлан 
боғлиқ бўлган санъат намуналарини ҳам учратишга муваффақ бўлдик. Бу 
хил санъат турлари рақамларни саноқ эмас, тартиб сон шаклида ўқилнши 
лозимлигини талаб килади. Шеърий санъатнинг ушбу тури жуда кенг 
тарқалган эмас. Унинг айрим намуналари Хоразм адабий муҳитнда тузилган 
қўлёзма баёзлар таркибига киритилган. Саъдий (Хоразмий), Шайх Низомий 
ва Мирзо Умар каби хоразмлик шоирлар ўз ижодларида бу санъат турини 
махорат билан қўллаганлар. Биргина мисол келтирамиз: