М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

Чок багрим тарафин айладинг икки парканд,
Бирини ташлабон охир, бирини эттинг пайванд.
Б а й т м а ъ н о с и : 
Чокли багримни иккига айирдинг, унинг бирисини 
пшшлаб, иккинчисини пайванд эттинг.
Байтда муаммонинг ечими «бағрим» сўзи билан боғлиқлигига ишора 
мавжуд. Яъни «бағрим» 
сўзининг бош ва охирги ҳарфларини исқот
килсак 
колади. Байтдаги «икки» сонининг ҳарфий ифодаси «ч-»>дир. Ана 
шу «~^»ни ҳосил бўлган сўзга «пайванд» қилсак 
исми ҳосил бўлади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Навоийнинг «Ҳайратул-аброр» достонининг саккизинчи маколоти 
сарлавҳасида ҳам «ташбеҳ» ва «ҳисоб» усули амали асосида «вафо» сўзи 
муаммо қилинганкп, унинг ечими мавжуд рамз ва ишоратлар моҳиятининг 
мазмунини тушуниб етиш ва аниқлаш билан бевосита боғлиқ. Шоир ўз 
замонида «вафо» каби улуғ неъматнинг тобора йўқликка юз тутиб, вафодор 
кишиларнинг ноёб бўлиб топилмас даражада эканини куюниб ёзади. «Вафо 
бобидаким, «э — вов»и семурғ « 
1
_» - син»ининг даҳякидек ниҳондур ва 
-
фо»си Қоф тоғи остидаги «—“»дек аён ва «' — алиф»и «Ь*£ — кимё» тубидаги 
«алиф» нишонаси ва нуктаси «меҳри гиёҳ бўтасининг дона»си. Бас, буларни 
тамаъ қилгон кишининг иши сув сатҳида югурмак бўлғай ва қора ерда кема 
сурмак.
Бу имо-ишоралардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, вафо 
нинг 
з ҳарфи «симурғ» £
сўзидаги о- нинг даҳяки, яъни ўндан бири 
ҳарфининг рақамий тенглиги олтмиш бўлиб, унинг ўндан бири олти 
ҳисобланади. вов - з ҳарфи ҳам олтига тенг. Семурғ номи бору ўзи йўк 
афсонавий қуш). 
сўзининг охирги ҳарфи (Бу ҳам афсонавий тоғ
бўлиб, фақат номи мавжуд, ўзи йўк). «Вафо» сўзининг алифи 
сўзининг 
остидаги алиф бўлиб, у ҳам камёб. Фе -
ҳарфининг нуқтаси эса 
«меҳригиёҳ дарахтининг дона»си. Демак, меҳригиёҳ дарахти ҳам йўқ нарса. 
Шундай экан, уларни ахтармак, йўқ нарсани қидириб вақтни зое кетказмак 
билан баробар, демоқчи шоир.
Навоий ана шундай рамзий ишоралар орқали ўз замонида йўқолиб 
бораётган «вафо» сўзига тавсиф беради ва уни семурғ, қоф тоғи, меҳригиёҳ 
каби номи бору ўзи йўқ бўлган мубҳамларга тенглаштиради.
Муаммо қоидаларининг «таҳлил», «таркиб», «талмеҳ», «тасҳиф» каби 
усулларидан истифода этиб яратилган муаммолар Навоийнинг «Фарҳод ва 
Ширин» достонида ҳам учрайди. Достон қаҳрамони Фарҳод исмини муаммо 
йўли билан икки хил изоҳлаш мумкин эканини таникли адабиётшунос олим 
Н.М.Маллаев айтиб ўтган эди.
: 
* ''^ з ^
_5 
_)_5^ '—1 
Ў Ў
Мисралардаги ,_5Л'-Ьд* дан ў  ни ва 
иМ' 
сўзларидан бош 
ҳарфларни олиб, уларни бирлаштирсак, яъни, «исқот» ва «таълиф» 
амалларига асослансак аЬ да исми ҳосил бўлади.
Худди шу усул қуйидаги байтда ҳам қўлланилган:
Яънн бнринчи мисра таркибидаги 
®' 
сўзларининг
бош ҳарфлари Йиғиндисидан -Ь ў  исми ҳосил бўлади.
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Алишер Навоийнинг эллик иккита ўзбек тилидаги муаммоси унинг 
«Наводируш шабоб» девони таркибига киритилган. «Ҳилол» номига 
айтилган муаммо шуларнинг биридир:
й ^ (0и5>-и __)Д 1л11и1_1
Муаммонинг ечими учун диққатни йэ5-1 
ва 
сўзларига қаратиш 
лозим. (_)_*5-й£ дан й чиқарилса, у ҳалок бўлади, яъни 
қолади. ‘- 5 ^
сўзининг «охир бошидаги ҳар неким бор эрди, ташлади» мисраси ишорасига 
кура «-£»нп олиб ташласак, ^ қолади. Аввал чиқариб олинган «Ь» ни 
^
га уланса, й -Ь.. номи ҳосил бўлади. (Муаммонинг ечими қоидаларига кўра 
муаммо қилинаётган сўздаги ҳаракатлар ўрнини алмаштириш мумкин).
«Бобур» исмига айтилган мана бу муаммонинг ечимида эса муаммо 
қоидаларидан 
«ҳисоб», «исқот», «табдил» ва «таълиф» усулларига амал 
қилиш талаб килинади:
• иг“ _»_)_£ 
V>и 
у
Муаммо қилинаётган номни топиш учун аввало, «табдил» амалига 
асосланиб 
сўзини унинг арабийсига, яъни м Ь сўзига алмаштирилади
ва «исқот» усули асосида унинг «ч-1»сини ташлаб Ь си олинади. Ҳисоб 
амалига кўра, 
рақамининг ҳарфий ифодаси «ч>» 
,_у5й1 ники эса «д»
ҳарфларидир. Ҳарфларни «таълиф» амали асосида улаб ёзсак 
_>“Ь номи 
ҳосил бўлади.
Қуйидаги муаммо эса муаммо айтиш қоидаларидан «тасмия» усулига 
асосланган:
1.13Ь=к й _ ^ ^ ' 
(_5^)С.^а <
_(I)
.йЛгЦг !
лз
^
а
й'й (й)
Байтда «жон» ва «хун» сўзлари муаммонинг ечимига ишора сифатида 
берилган. Алиф тўғри бўлгани сабабли инсон учун азиз бўлган й1-?- нинг 
ўртасида яшайди. Вов эгри бўлгани учун й_я*- нинг, яъни қоннинг ўртасига 
яширинган. дея инсоннинг яхши ва ёмон амалларига ишора қилинадн. 
Муаммога «ҳалоллик, тўғрилик, инсонга ҳурмат бахт келтиради; эгрилик, 
ёмонлик эса разолатга бошлайди», деган маъно сингдирилган.
Мана бу муаммо муаммо битиш қоидаларидан «ҳисоб» усулига 
асосланган:
1_]ах11 А>1
а
I_'д й 2 л
.(ДиЛ-и иЬ I_»3 1§-31 
^
Муаммонинг ечимини топиш учун й'ў-5 сўзнни «парчалаб» ундан 
олтини, яъни э ни (э нинг рақамий тенглиги 6) олиб, унга бирни, яъни алифни 
қўшиш керак. Шунда 7 ҳосил бўлади. 7 рақамининг ҳарфий ифодаси «>>дир. 
«э» ўрнига «>> ҳарфини қўйиб ўкисак 
исми ҳосил бўлади.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Муаммо жанрининг тарақкийси бу шеърий шаклда танқидий 
фикрларни ифодалаш имконини ҳам берди. Адабиётшунос А.Иброҳимов 
Зайниддин Восифийнинг муаммо жанридан фойдаланиб Кўчкинчихоннпнг 
муҳрдор вазири Юсуф Маломатийни қаттиқ ҳажв қилганини ёзади. Йигирма 
бир байтдан иборат ушбу муаммо - ҳажвия таркнбида бешта сўзга айтилган 
муаммо мавжуд (Иброҳилюв А. XVI аср узбек адабиётининг асосий 
хусусия>плари. Т. 1976. 115-116-бетлар). Мазкур шеърда шеърий шакл 
масаласида четга чиқилган бўлса-да. аммо муаммо айтиш ва ечишнинг барча 
қонун-қоидаларига тўла амал қилинган. Шеър муаммонависликнинг янгича 
бир кўриниши сифатида ҳамда ҳажвий сўзларни муаммога киритиш нуқтан 
назаридан аҳамиятлидир.
Хуллас, муаммо жанри адабиётимизда мавжуд бадиий воситаларни 
шеърда моҳирона қўллай бипиш, ҳозиржавоблик, ақпни пешлаш, тафаккур 
доирасини кенгайтириш, яширинган ғояни муаммо қоидалари асосида ечиш 
ва бу йўл билан китобхон руҳиятини кўтариш воситаси сифатида ўз вактида 
жуда муҳим роль ўйнайди.
1-гопшириқ. Қуйидаги муаммоларни ўқинг, дафтарингизга кўчириб 
ёзинг. 
Муаммонинг маъносини чақиб, муаммо яратишнинг қандай 
қоидаларига амал қилинганини аниқланг ва шу асосда унинг ечимини 
топинг:
Мазмуни: Кўзинг мени кўрди, мен уни яхши кўра олмадим. Сендан 
умидим шуки, кўзларингни тўйгунча кўрсам.
Муаммо Навоий Самарқандда эканида кекса шоир Алои Шоший 
томонидан «Навоий» исмига айтилган. Муаммонинг ечими учун таянч 
сўзлар:
л-Ь - араб тилида оЛ  («Исқот» усулидан фойдаланинг)
'_>• - араб тилида 
(ли)
- (сер) сўзининг шаклдоши
й О
Мазкур муаммо Навоий томонидан «шоҳ» с>гзига айтилган.
-.5-** 
О ^ Л .
Бу муаммо Навоий томонидан +Х - "Тоҳир" исмига аГп илган.
0 5 Л^ (_н>^
Мазкур муаммо Навоий томонидан 
- «Одил» исмига айтилган.
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-тппширик Ўзингиз билган, эшитган муаммолардан хдм намуналар 
ёзинг ва ечимини топишга ҳаракат қилинг.
Туюқ
Бу шеърий шакл ўзбек адабиётига хос жанр бўлиб, унинг илдизи турк 
халкининг оғзаки ижодига бориб тақалади. Туюқ ва унинг айрим 
хусусиятлари ҳақидаги дастлабки маълумот Алишер Навоийга тааллуқлидир. 
У ўзининг «Мезонул-авзон» асарида «Туюг икки байтқа муқаррардур ва сайъ 
қилурларким, та.жнис айтилгай ва ул вазн рамали мусаддаси мақсурдур» дея 
таъриф бериб ўтган. Шоир туюқ жанрининг турк улуси, хусусан, чиғатой 
халки орасида кенг тарқалгани, мажлисларда чиройпи ва нозик сўз ўйини 
сифатида истифода этилганини уқтиради. Навоийнинг бу фикрлари Бобур 
томонидан янада такомиллаигтирилган. Бобур ўзининг «Рисолаи аруз» 
асарида туюқнинг тўрт мисраси ҳам тажнис асосига қурилиши мумкинлиги 
ва янги шакл - «туюг-қитъа» шаклининг мавжудлиги ҳақида хабар беради. 
Катга адабиётшунос Б.Валихўжаевнинг таъкидлашича, бундай қитъа- 
туюқнинг чиройли намунаси Мунис Хоразмий ижодида ҳам мавжуд. 
Шунингдек, Бобур туюқнинг тажниссиз шакли бўлиши ҳам мумкин эканини 
айтиб ўтган. Бундай туюқлар рубоийга яқин туради.
Туюқ жанри халқ оғзаки ижодига ниҳоятда яқин бўлгани сабаб XV 
асрда Хуросон ва Моварауннаҳр туркий халқлари орасида жуда кенг 
тарқалган. Унинг дастлабки чиройли намуналари Саккокий ва Атоий 
ижодида учрайди. Гарчи уларнинг туюқларидан намуналар бизгача етиб 
келмаган бўлса-да, лекин омоним сўзлардан моҳирона истифода этиб 
яратилган ғазаллари таркибидаги мисралар туюқ жанрига намунали мисол 
бўла олади: