М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

> 5. 
\и \
 
й>
Мисраларда «отинг» сўзи уч хил маъноларда истифода этилган: 1) исм: 
2) от (уй ҳайвони); 3) отмоқ.
Мана бу мисралар Хўжандий қаламига мансуб бўлиб, тажниси 
мураккаб санъатининг етук намунасидир:
С54Й с5^>й^ йЧ^- (>*■
■
С5-4Й ( ^ ^ 3
Шоир байтда сддй 
ва 
шаклдош сўзларини уюштириш оркали
тажниси томнинг тажниси мураккаб турини ясашга муваффақ бўлган. 
Тажниснинг «ёзув тажниси» маъносини ифодаловчи «хатти тажнис» тури
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳам мавжуд. Унга кура тажнис қилинаётган сўзлар нуқгаларнинг миқдори 
ёхуд кўйилиш ўрни жиқатидан бир-биридан фарқланади. Санъатнинг бу хил 
намунаси Хўжандий, Гадоий, Лутфий, Навоий ва бошқа шоирлар ижодида 
кенг қўлланилган. Саййид Қосимийнинг қуйидаги мисралари мазкур 
санъатнинг гўзал намунасидир:
с]а1с- 
/и —I 
м_п11
Мувашшаҳ
Қулёзма баёзлар таркибида кўп учрайдиган, ҳарфларга асосланган 
шеърий санъатлардан бири мувашшах,дир. У арабча «ташвеҳ» сўзидан 
олинган бўлиб, асоси «вашшаҳа» (4Аз) «белни боғлалюқ», «безамоқ», 
«зийнатлаиоқ» маъноларида келиб, шу асосда 
>• сўзи ясалган. Бу жанр 
эмас, шеърий шаклдир, шу сабаб ғазал, мухаммас, мусамман, мустаҳзод, 
маснавий каби жанрларда яратилиши мумкин. Мувашшаҳнинг ҳар бир 
мисра, байт ёхуд бандининг бошланиш ҳарфлари сирасидан шоир кўнглида 
яширин бўлган бирор кимсанинг номи келиб чиқади. Баъзан исм мисралар 
таркибидаги сўзлар орасига яширинган бўлади. Бундай ҳолда мувашшаҳ 
муаммо усулида ечилади. Шеърнинг охирги байт ёки бандида унинг 
мувашшаҳ усулида битилганига ишора қилиб ўтилади.
Мувашшаҳнинг келнб чиқиши ҳақида турли фикрлар мавжуд. Чунончи 
рус шарқшунос олими И.Ю.Крачковскийнинг ёзишича, илк мувашшаҳ, уииш 
шакли шамойили ва муайян тартибда тузилиши (системаси) борасидаги 
фикрлар X асрда Арабистонда яшаб ижод этган шоир Муқаддам ибн Муъафа 
ал-Кабрий қаламига мансуб (Крачовский И.Ю Избраннме сочинения. М. -77., 
1956. 512-бет).
Узбек адабиётида эса дастлабки мувашшаҳларнинг қачон яратилгани 
борасидаги маълумотларга эга эмасмиз. Қўлёзма баёзлар таркибида 
учрайдиган Мушфиқий, Толеъ. Хилватий, Мунис, Огаҳий, Зорий, Увайсий, 
Муқимий, Фурқат, Роқим, Вали, Доий, Камий, Қорий, Мирзо Содиқ, Ҳавоий 
қаламларнга мансуб мувашшаҳлардан англашгашшича, бу шеърий шакл 
адабнётимизда ХУШ-Х1Х асрларда анча кенг тарқалган. 
Чунончи, 
Узбекистон 
Фанлар 
академияси 
Абу 
Райҳон 
Беруний 
номидаги
Шарқшунослик 
институти 
хазинасида 
7586-ҳужжат 
рақами 
остида 
сакланастган қўлёзма баёз таркибида Мирзо Содикнинг «муваишшҳи 
мусаиман»и мавжуд бўлиб, унинг ҳар банди бошланиш мисралари ҳарфлари 
сирасидан «Бибиноз» исми келиб чиқади.
Қўкон 
адабиёти 
музейи 
фондида 
299-ҳужжат 
рақами 
билан 
сақланаётган қўлёзма баёз таркибидаги мана бу кгувашшахдан эса 
«Малакзод» исми келиб чикади. Мувашшаҳ газал жанрида битилган:
1 10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

_)_ў 
)1с. _)_}й>
_)_}Д|_)а1 £• 
^»а£1_)л1а ^ )ч д йгя^ >-£-
ц
»1}\5>
,'р Д ц \^ , "
*
,а , с
. X
I 
1
** 
1
^
1
! I , К
. *. . Л
#^)_}^1_*^аи _}Д _)_и 
(_$! ^ --> 4л1з _)Д . ч 11Л.л
4_*_зйА£  йцЦ) (>111 ^шХс. 
_укл£_уа ь_^-ц_)_}£ 
^ )д! _)) 
4 1~, 1 _1_1$1_Ь1 4^
ц
*.
ц
15 ук <£
<_з-^ 
с
^ Ч-У^ (_5^й_£ с г ^ ' й'**"1* _5 й ^ О
_)_}Д11а!1 1^. '■!..: ^ Л ) ! 1_1 
I—1к_Ц_ў}(1
(_ ^ 1 л ^ й ц
_)£—й л ^ ..1 (_й _)1а _)А 
1—^ .ц 1 д ! 1 ^ _) » .» ^ 1 * .Б ^ 1
_) )Д
1
_
1
_а
.1
(_
5 1
^_
1 ;1
(^1_а. (_)) *|_Ҳ и 1с._)*Ў .1_/» 
. п _)_ц
(—1 _}Дк 1_^..М1»>1^. _)!_)!£ (_£_)4 (_$\ (_$\-*^_•! (й*^_3__) (**^
_)_}^1ц^!ь Ъч_ц1>^э^ 1_1>_«Э ^ ^Ца (_£_) ЗДлБ й\ц_».
1_)_)ЦС \__11 1я_ац[Ьк. :01л31 ( _ ]^ ^ й 1
у^л. _ у
_)^а|3_}ц 4дл'] В_)_)^1 у. .'.'А-1 й у. 
_)ц . # '.)Л (_у-Ц>.»
Собиқ Қўлёзмалар институти, ҳозирда Абу Райҳон Беруний номидаги 
Шарқшунослик институти Ҳамид Сулаймон фондида 88-ҳужжат рақами 
билан сақланаётган қўлёзма баёз таркибида ҳам Шавкийнинг мустаҳзод 
жанрида ёзилган мувашшаҳи мавжуд. Унинг ҳар бир банди бош ҳарфларидан 
ва ҳар бир байтидан «таъмия», яъни муаммо йўли билан «Дилбари жонам». 
«Бобо Аҳмад», «Сурури донам» ва яна «Бобо Аҳмад» исмлари келиб чиқади. 
Бу мувашшаҳнинг мураккаб тури бўлиб, адабиётимиз тарихида жуда кам 
учрайди.
Жаҳон Отин Увайсийнинг қуйидаги муаммоси ҳам мувашшаҳ усулида 
яратилган бўлиб, унда шоирнинг исми «жаҳон» сўзи яширинган:
1у\аэ 
^_ц3_)3 ^  
(^
ал
^»а£ 
1
_&11 ^1] ^  1д 
^ ^лл.
.Ц^*4 (й_}Э. (_З^Ў ^оС-1з 1а-о^_)*^ С5** 4_1
а
К1 1
Ҳарфий санъат асосига қурилган ушбу мувашшаҳи муаммониш 
биринчи мисрасидаги ҳарфлар сирасидан *-«->■ ҳосил бўлади. Иккинчн 
мисрасидаги «дилимда нуқгаси, бағримда доги» ибораларида л - нун ҳарфига 
ишора мавжуд. 
' т н -
ёнига и  кўйилса 
й Ч » ? -
и с м и
келиб чиқади.
Хуллас, мувашшаҳ газал, рубоий. фард жанрлари сингари ҳозирда ҳам 
замонавий шоирлар ижодида муваффақнят билан қўлланилмоқда.
1-топшириқ. Мувашшаҳ намуназаридан (у замонавий мувашшаҳ ҳам 
бўлиши мумкин) бглганларингизни араб имлосида кўчириб ёзинг Ўзиннп 
ҳам ўз исмингизга ёки ўртоқларингиз исмига мувашшаҳ бита оласизми? 
Ҳаракат қилиб кўринг.