Лугз ва чистон
Лугз - муаммога ўхшаш шеърий санъатлардан биридир. Фарқи
шундаки, луғз савол гарзида тузилади ва шу томони билан у чистонга ҳам
ўхшаб кетади. Лекин луғз чистонга нисбатан ҳажман каттароқ бўлади.
Луғзнинг хусусиятларидан бири шундаки, унда бирор нарса санъаткорона
нозиклик билан шеърий тасвир килинади. Тасвирдан ўша нарса ёки
предметнинг хусусиятларини фаҳмлаб олиш талаб қилинади. Луғзнинг
дастлабки намуналари форс-гожик адабиёти намояндалари Рудакий,
Мушфиқий, XI аср шоири Манучеҳрий ижодларида учрайди. Уларнинг
луғзлари «камон», «тийг» каби предметлар тавсифига бағипшанган.
Узбек адабиётида луғз жанр сифатида кенг тарқалган эмас. Унинг
айрим намуналари Алишер Навоий ижодида учрайди. Шоирнинг ўзбек
тилидаги ўнта луғзи унинг иккинчи девони «Наводирун-нихоя» таркибида
мавжуд.
Бирор нарса ёхуд ҳодисанинг характер ва белгиларини санъаткорона
шеърий таъриф - тавсиф этиш орқали китобхонни уни топишга далолат
қиладиган шеър -
чистондир. Чистон форсий сўз бўлиб,
чист -
нима, он -
у, у нима? деган сўз бирикмасидан ташкил таптан. Чистон халқ оғзаки ижоди
замирида вужудга келган бўлиб топишмоқларга яқин туради. Қадимда уни
луғз деб ҳам атаганлар. Чистон жанрида битилган шеър кўпинча тўрт, олти,
баъзан ўн мисрадан иборат бўлади. Узбек адабиётида числ оннинг дастлабки
намуналари Алишер Навоий томонидан яратилган. Унинг «Миқроз» -
«қайчи» номига айтилган чистони бу жанрнинг яхши намунаяаридан бири
бўлиб ҳисобланади. Унда қайчининг хусусиятлари тавсифланади:
На куш.тр эркин аларким, бирордурур қаноти,
Канотининг учида ҳар бирисига минқор.
Бирор аёглари ҳ а ч бору турфароқ буким,
Аёгучида бирор кўз ҳ а ч эттилар изҳор.
Қачон аёкдарин алмаштирурларул соат,
Канот урарга бўлурлар тоюрдек тайёр.
Канот кўн урмоқ ила бир кари учарлари йўқ,
.
Учарда гарчи қаридур аларға истизҳор.
Навоий чистонлари «қалам», «танга», «ўқ», «анор» ва бошқа
предметлар тасвир-гавсифига багишлаб айтилган бўлиб, улардан шоирнинг
кузатувчанлик ҳофизасининг нақадар теран экани англашилади. Чистон
жанри
ижтимоий-сиёсий
ва
фалсафий
масалаларни образли
қилиб
ифодалашда ҳам қулай лирик тур бўлиб ҳисобланади. Навоийнинг «анор»га
бағишлаб айтган чистони ижтимоий мазмунинин) чуқурлиги билан алоҳида
ажралиб туради.
На мижмардур, тўла ахгар, валеул мижмар андоми,
Эрур сунъ илгидин гоҳе мусаддас. гоҳ мусачман ҳан.
Чикар равзандин ахгар дудию бу турфаким, онинг
Утига дуд йўқтур, мижмарига балки равзан ҳам.
I 12
www.ziyouz.com kutubxonasi
Мазкур чистондаги тасвир ва тавсиф осмонда сузиб юрувчи булутларга
каратилган.
Хуллас, чистонлар яширин ҳолатда берилган нарса ёки предметнинг
характерли белгиларини тасвирлаш орқали ўқувчини ўйлашга, тафаккур
қилишга ундаб, улар хотирасининг ўсишига, зехдининг ўткирлашувига омил
бўлган.
Do'stlaringiz bilan baham: