М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

1- 
топшириқ. Мучал йили ва бурж номларини араб алифбосида 
дафтарингизга кўчириб ёзинг ва ёд олинг. Ўзингиз ва оила аъзоларингизнинг 
мучал йилларини ва қайси буржда таваллуд топганликларини ҳисоблаб 
аниқланг ва дафтарингизга кўчириб ёзинг.
^ X £ X <1*^ (_<_&1
а
(__]! 
1_
Мазкур хотимани кирилл ёзувига ўгиринг ва ҳижрий йилини мелодий 
йилга айлантиринг.
2- 
топшириқ. Шаъбон ойи ҳижрий қамарий йил ҳисобининг нечанчи 
ойи ҳисобланади?
Ҳарфий санъатлар 
Таърих
Таърих бирор муҳим воқеа, ҳодисанинг содир бўлган вақтини абжад 
ҳисоби билан аник ифодалайдиган махсус назмий асар бўлиб, кофияланиш ва 
ҳажм жиҳатидан қатъий бир қоидага эга эмас. Шу сабаб у маснавий, қасида, 
ғазал ва бошқа жанрларда ҳам ёзилиши мумкин.
Таърихлар асосан қўлёзма ёдгорликларнинг ёзилиши, хотима топиши, 
нусхалар кўчирилиб тугалланиши, ҳукмдорларнинг тахтга ўгириши ёки 
четлатилиши, ҳарбий юришлар вақтидаги ғалаба ёхуд мағлубият, мадраса, 
масжид, 
йирик 
иншоотларнинг 
қурилиши, 
таъмирланиши, 
табиат 
ҳодисаларининг содир бўлиши билан боғлиқ воқеалар муносабати билан 
битилган.
Таьрих жанри баъзи хусусияти билан муаммога ўхшаб кетади. 
Муаммода бирор ном яшириб берилса, таърихда бирор ракам, сана 
яшнринган бўлади. Апа шу сана яширинган сўз ёки ибора «таърихмоддаси» 
деб аталган ва у шеър мазмунига маънан мос келиши ва гаркибидаги 
ҳарфларнинг сон ифодаси шоир назарда тутган санани аниқ ифодалаши шарт 
булган. Рақамларни шеърга киритиш вазн нуктаи назаридан қийин бўлгани 
сабаб, шоирлар абжад қисобига мурожаат килганлар. Яъни рўй берган воқеа 
санасини ҳарфлар орқали ифодалаш усулини қўллаб таърихлар яратганлар. 
Бу усул турли саналарни сўзлар воситасида осон ёдда сақлаб қолишни ҳам 
гаъминлаган.
Таърихлар икки кисмга бўлинади:
1. Таърихи сувирий {суварий - «сураг» сўзининг куплиги)
95
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. Таърихи маънавии.
Таърихи суварийца. таърих моддаси унинг ёзилиши шаклиданоқ 
англашилиб туради:
^ V ТЎ 
1д}1_54 
^а!_)
й_5А1 
I 
_ ^ £
X )
^ ^ 1
4 2 - ^ II
Қулёзма хотимасидан англашилишича, асар 1224 (1809) йили зулхижжа 
ойининг 12-кунида ёзиб тугатилган.
Мана бу таърих ҳам таърихи суварийнинг гўзал намунаси ҳисобланади:
I _)ЛЗ ^  ^_5а__у1 ў^1 
1а _)_5Л 
чаЧ }_)1а
,_)у_))\ ўЬа. 1ёйҚ1Ал 
(_5а1 _5&ў . (_$1 _у1
Мазкур таърих шоир Саккокий томонидан Темурнинг набираси Халил 
Султонга бағишлаб битилган бўлиб, унинг мазмунидан шаҳзода ҳижрий 810 
йили таваллуд топгани англашилади.
Таърихи миьнавийцл сўзнинг маъноси мавзуга тамоман муносиб 
тушади ва таърих моддаси абжад ҳисобида чиқади.
Абдураҳмон Жомий вафотига бағишлаб Хусомий Қаландарий 
томонидан ёзилган мана бу таърихнинг таърих модцаси «ашъори дилфиреб» 
иборасидан абжад ҳисоби усулида чиқарилади:
I ; _г ~1 А , 
С и С з
( ^ 1 ^ - а .
_ ) 1
с 4 Э _ )
I 
( ^
з
-
а з
А
с
1 1 _ 5 4
£
ц
_ ) 1 3
Яъни, ўзи (Жомий) жаҳондан кетган бўлса-да, нуктадонлар орасида 
ўзининг «дилфиреб ашъор»ини вафотига таърих қилиб колдириб кетди. 
нинг абжад ҳисоби 898 га тенг.
Баъзан таърих моддаси чикадиган сўз жумлалар орасига қистириб 
ўтилиши ҳам мумкин. Масалан, Ҳасанхўжа Нисорий ўзининг «Музаккири 
аҳбоб» тазкирасида Жомий ҳақида маълумот берар экан «Умр ёшлари 
(кос)га етганда» деган жумлани қўллайдики, бунда 
сўзининг абжад 
ҳисоби 81ни ташкил қилади ва у шоирнинг вафот этган вақтидаги ёшини 
билдиради («Музаккири аҳбоб». 41-бет).
Мана бу таърих Убайдуллахон даврида Бухорода барпо қилинган олий 
иморатлардан 
бири Мир 
Араб 
мадрасасининг 
қуриб 
битказилиши 
муносабати билан шоир Азизий томонидан айтилган бўлиб, таърихи 
маънавийнинг энг гўзал кўринишларига мисолдир:
а
£
( ^ 1
^ > с .
с _ 1 _ > с . .
1—
1ал1|
_^1 ^1_)1а <£а-л1 (>1 '. 1>«Н 
_51
1 _ 1 _ ) С .
у м а
( _ у 1 1 с .
_ )С и с
Шеърнинг таърих моддаси т ' > л »  (_>■ 
ибораси ҳарфлари
йиғиндисидан чиқади, яъни 942 (милодий 1536).
Таърихнавислик 
ХУШ-Х1Х 
асрларда 
ривожланишнинг 
юқори 
нуқтасига кўтарилди. Натижада, таърихлар нуқтали ва нуктасиз ҳарфларнинг
96
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

йигиндисидан - жамидан қам яратила бошланди. Содир бўлган вокеанинг 
таърих моддаси нуқтасиз қарфлардан олинган бўлса, бу ҳол муаммо илмида 
«муҳмал», нукгали ҳарфлардан олинган таърих моддаси эса «мужавҳар» деб 
аталган. Таърихнинг бу усулида нуктали ва нуктасиз ҳарфлар алоҳида 
йиғилади 
ва 
бирлаштирилади, 
сўнг 
уларнинг 
ҳарфий 
рақамлари 
аникданадики, бу шеърнинг таърих моддаси бўлади. Бунда йиғилган ҳарфлар 
баъзан маъно англатмаслиги ҳам мумкин, лекин кузда тутилган сананп аниқ 
нфодалаши жиҳатидан аҳамиятлидир.
Бу даврларда шеърда араб ҳарфлари номларини келтириш орқали ҳам 
таърихнинг ажойиб намуналари яратилди: