М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

л
1
и _]уЗ __уз
1ли1з 
I—Ки1Ь1 (Чьи 1л1_и1 ^ г 1 Л э _ } 1 
1 ^!__оЗ $1 )—
А_о_у£_и
л
_)
л
1
л
З 
л
-
л
!
_
уК5_)
... ^
ал
_ул 
_Н _) и _у& £—■ 
4.;.И 1-) 
л_а_у£_у .—зўўўз 1_и&_о 
_уз
. . . _н'
О1-^ и н й а - ^4** 
у^ч
_)^_>=>1$-и Ь_у л1йЬ)
Ҳарфяариипг сатр чтигига писбатап 
ёзилиш ўрни
Эски узбек ёзупидат и ҳарф-тдр ёзилиш ўрних а кўра нкки тур| а бўлпнади: 
/ Сшпр чизшнда ёзиладиган ҳарфлар. Кулар ўн учта:
» 3 3 1 - $ ^ ' _ 1 1 ) 1 1 й С 1 1 _1 (_1 I
< 
'
7Н
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2. 
Сатр чизигидан пастга тушириб ёзиладиган ҳарфлар. Улар ўн 
тўққизта:
й ^ й С ^ сз 
о 51 и О о ; с С 2 2
Эслатма: Мазкур ҳарфлардан кўпчилигининг сўз боши ва сўз 
ўртасндагн шакллари сагр чизиғи устида ёзилади.
1- 
топшириқ. Қуйидаги тил ҳақидаги ҳикматли сўзларни ўқинг. Сатр 
чизиғида ва сатр чизигидан пастда ёзиладиган ҳарфларни ажратиб кўрсатинг
15—11 
£ л  сзУ \5-2й1а 
^  
Др
_ЦЬ1 
^ЬвЬ Цн 
_>Ь 0 ..пЛЧ_1 Ци
£
Цр ^Ь-Ь С5-^ О^Ьз Цд 51сЬ ^ь1и 
.У-.' 
. .. 
1^-Ьи
С_]. 
-- ."'^1 ^Г-- 
Ца
ЦиаЬх Сха1ай 
с1ха1Ьв р- й _)
й?Л?нй^-* Х й (*ь _) 
Ьш.*-
ЬнЛ ^й^' й*-> с5*^й^' ‘Ц-ш! 
^
1*И Ь"*,'— ' Ци—] 15_и-, дЬй л5Ьй _>д
СУА?*.-1й^’! й Ь —
I 
_) УйЗ-? (СиЬ АЗч-Ь^йи
2- 
топшириқ Матнни ўқинг ва дафтарингизга кўчириб ё шнг. Фақат сатр 
ч и з и ғ и
устида ёзилган ҳарфлардан тузитган сўзларнинг тагига 
ч и з и н г
.
у& 
^ 'ў 
_ ) Ь Ь \^
лма
^ ‘ У;К' ■
\*...Д - . ‘Ў_,КЬ < -*и! ]■!
ЦЗ циЬ5 с^йЦЦ-иД^-йй-?' й ^ Э Ў з' Х Х ^ У й ^ Ь ^ сг*йХ чй^ йА1 3 «-I-3 ЬйЗ_)
й й ^ - й й
й ^ *ЬЬ 
®_)Ь иНй^-Уй^й-Й й 'X*5 Х й Д ^ й ^ й ^
й 
с-)-ч>^-| ^ Ц
« \ £ с5й*^ 
“й*-1
( й ь
3- 
топшириқ. Ўқинг. Сатр чизиғидан пастға тушириб ёзиладиған 
ҳарфларга таъриф-тавсиф беринг.
Ьйа! с_1 .£ с**0 ?*“ °-^Ци 
\ л~№ 
*1_)1 с^ й
й^'-?Ь
X й й 'й ' й ^
Ў
сХ й-1 йй*-£ 
X
с 5 й '- » - 1 (-5й - “- ^ - ^ 7 _«4 
й ^ и .
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

^_1а 
1_1б'ў_ўх.
(е^_Я Л ^ ь )
Изоҳли сўзлар
шоҳона - д*_*^ 
найза - 3-*- 
поклик, тозалик — -*Д 1»'» 
тўлиқ - сЬ1£ 
таъна -  Сь»Х. 
яра - ^
товон, қайта бажариш -  Ли1 ў- 
тпиаймон -  •■-иЬ;
Қўлёзма асарлар матнига хос ёзув усуллари
Асрлар давомида қўлёзма ёдгорликлар араб ёзувининг турли усулларида 
ёзилиб келинган. Йиллар ўтиши билан араб ҳарфлари сайқалланиб, турли 
зебо шакл ва кўринишлар касб этган. 1Х-Х асрларда хат услубинннг кпрққа 
яқин тури мавжуд бўлган. Алишер Навоий ғазалларининг бирида хат 
усулининг ўттиз олти хили амалда бўлгани ҳақида маълумот беради.
( » с_1^Ь 
-1а2к. (_)_^аД ^ ^ 1 ^ сЗаЗ
1*-^“ - ^ 1
(^ЛЗЬ __)1 ^  4^
Манбалардан маълум бўлишича, ҳуснихат санъатининг тарақкиёти 
натижасида хат гурлари, кейпнчалнк яна ўн тўрт хплга кўпайган.
Кўринадики, хат турлари хилма-хил. Шу билан бирга хаттотнинт хам 
ўзига хос услуби бор. Ана шулардан келиб чикиб айгадигал бўлсак, ҳар бир 
кулёзма ўзига хос хат услубига эга.
Хазиналаримизда мавжуд қўлёзмаларнинг асосий қисми настаълиқ хат 
услубида битилган бўлса-да, текин улар матнида риқоъ, шикаста, сулс, губор 
ва бошка хатларнинг элементлари ҳам учрайди.
Ву ҳол котибларнинг. хаттотларнннг дидп, савнясн, мушоҳадасп ва 
ижодий ёпдашуви билан бевосита боглиқ. Улар хатларининг 
1
ўзал, 
мафтупкор чиқиши учун ҳар бир ҳарфга сайқал беришга, хагтотлик санъати 
с-оҳасида ўз мавқеларини мустаҳкамлашга ҳаракат қилганлар. Шу сабаб ҳар 
бир кўлёзма китобни туғри ва равон ўқиш учун хаттотнинг ўзига хос хат 
услубини, яъни қўлёзма матни полеографиясини ўрганиш лозим бўлади.
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Настаълиқ хатига хос хусусият шундаки, унда сўзлар орасида жой 
қолдириш одат эмас. Тиниш белгилари қам қўйилмайди. Матнда айрим 
сўзлар устига бошқа бир сўзга тегишли бўлган қарф ёқуд бўғинларни 
жойлаштириш, бир сўзнинг устига бошқа бир сўзни мингаштириб ёзиш 
ҳоллари учрайди.
Бу асосан шеърий мисраларни кўчириш жараёнида кўпроқ кўзга 
ташланади. Котиб ёки хаттот мисраларни белгиланган жойга сигдириш 
мақсадида шу усулда ёзадилар. Насрий асарларни кўчириш ҳам бундай 
ҳолатдан мустасно эмас.
Шунингдек, қўлёзма китоблар матнида нуқталарнинг бежо қўйилиши 
ёки қўйилмай кетиши ёхуд син қарфининг тагига учта нуқта қўйиш (яъни бу 
ҳарфнинг шин эмас син эканини таъкидлаш мақсадида) ҳамда мунфасил 
ҳарфларни кўшиб ёзиш (гарчи бу хат санъати коидаларига хилоф бўлса-да) 
ҳоллари ҳам кўп учрайди.
Шу 
билан 
бирга 
қўлёзма 
китоблар 
саҳифаларида 
ҳаракат 
ва 
белгиларнинг қўйилмаслик ҳолати ҳам оддий бир ҳол бўлиб, буларнинг 
хаммаси ўқувчиларни матнни гўғри ва равон ўқишларини қийинлаштиради. 
Шу сабаб, ўқувчи дастлаб котиб услубини ўрганиб чиқиши, сўнг ҳар бир 
сўзнинг оҳанги ва маъносига эътиборни қаратган ҳолда матн мазмунидан 
келиб чиқиб ўқишга киришиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, кўз 
ҳарфларга - сўзларнинг ёзилишига, тафаккур эса маънога қаратилган бўлиши 
керак.
Хуллас, қўлёзма китоблар матнини равон ва тўгри ўкиш учун кўп машқ 
қилиш, кўплаб матн ўкиш ва кўчириш, тинимсиз хат машки қилиш орқали 
гажриба ва малака ошириш лозим.
Қўлёзма китоблар матнида арабий, форсий сўз ва иборалар кўп учрайди. 
Уларнинг маъносини англаш, маъно товланишларини аниклаш учун луғат 
китоблари билан ишлашга одатланиш зарур.
Ёт ҳарфлар иштирокида ёзиладиган сўзларнинг имлоси ва маъносини 
билиш, ёдда саклаш мақсадида эса луғат дафтари тутиш мақсадга мувофиқ. 
Булар матнни тўтри ўқиш, мазмун моҳиятини чуқур англаб етиш ва ўртача 
гўзалликдаги ҳусннхат машқини эгаллашнинг гаровиднр.