М авж уда қам идовл н и го ра с у л а й м о н о в а эски ўзбек ёзуви

Абжад ҳисоби билан боглиқ 
ҳарфий санъатларни ўрганиш хусусида
Ўзбек мумтоз адабиёти шеърий санъатларнинг бебаҳо конидир. 
Шеърга ўзгача жило, чуқур маъно, жозиба, зийнат, мусиқийлик каби қатор 
хусусиятлар бахш этувчи бадиий санъатларни адабиётшунослар иккига -
маънавий ва лафзий санъат турларига бўлиб ўрганиб келганлар. Лекин эски 
ўзбек ёзуви харфлари шакллари билан бевосита боғлик бўлтан яна бир гурух 
ҳарфий санъатлар ҳам мавжудки, улар «китобот» дея аталади ва ўтмишда 
адабиёт намоёндалари мазкур санъат турининг асоси бўлмиш араб 
ҳарфларининг график шаклларидан лирик ва эпик гимсоллар чизишда, 
лавҳалар яратишда кенг истифода этганлари маълум. Лутфий, Атоий, 
Саккокий, Жомий, Навоий, Бобур, кейинчалик Машраб, Мунис, Огаҳий, 
Муқимий, Фурқат лирик қаҳрамоннинг зоҳирий ва ботиний қиёфаси ҳамда 
руҳияти билан боғлиқ ҳолатларни тасвирлашда араб алифбосининг о® л 1 
^ и С &. каби ҳарфларидан, нукта ва характерли айрим сўзлардан моҳирлик 
билан фойдаланганлар. Ҳатто, бу санъат тури ҳуснихат услублари 
номларини, хаттотлик билан боглик жараёнларни тасвирлашда хам 
муваффақият билан қўлланилган:
Хушпависеким шабу рўз кунад маш ки фупун,
Гарданаш «долу» О), сараш «вову» (з), танаш гардад нун (й).
Яъни, ҳушнавис хаттотлар эртаю кеч гарданларини «дол», бошларини «вов», 
таналарини «нун» шаклида эгиб хат машқи билан машғул бўладилар.
Ёки:
«6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Гулистони сари кўйинг сифатин боб-боб, эй гул,
Хати райҳон ила жадвал чекуб гулзора ёзмишлар.
Байтда ҳуснихат турларидан «хатти райхоний»га ишора мавжуд.
Алишер Навоийнинг мана бу мисраларида эса ошиқ ахволи рухияси 
ҳарфларнинг график шакллари қиёси орқали жуда ажойиб ифодаланган:
«Жон»имдаги (о^)даги «жим» (£) икки «дол» (*)ингга фидо, 
Андин сўнг «алиф» (I) тоза ниҳолингга фидо.
«Нун» (й)и доги анбарин ҳилолингга фидо,
Колгаи икки пуцта (..) икки холингга фидо.
Бу мисраларда оЦ. сўзидаги ҳарф ва нукталарга ишора қилинмокда.
Китобат санъатининг ажойиб намунаси Бобур ижодида ҳам учрайди:
Қадёинг аммфу (>) кршшнг эрур ё (с{),
Десам не ажаб агар сени ой (<£?)
Байтда алиф ва йой ҳарфларининг бирикувидан «ой» сўзи ясалиб, 
маҳбубани ойга ташбеҳ қилинаяпти. Бундай мисолларни кўплаб келтириш 
мумкин. Бу сингари ҳарфий санъатларнинг турлари хилма-хип бўлиб, улар 
абжад ҳисоби, йил ҳисоби, таърих, муаммо, туюқ, тажнис, мувашшах, луғз, 
чистон каби жанр ва санъатлар билан чамбарчас боғлиқ. Айниқса, ҳарфий 
санъатлардан мусаҳҳаф, истихрож ва калб кабн санъатлар муаммо айтиш ва 
унинг ечими қоидалари билан бевосита боғлиқ. Ана шулардан келиб чиқиб 
ва ҳарфий санъат турларининг жуда кўп ва хилма-хил эканини ҳисобга олган 
ҳолда уларни маънавий ва лафзий саъатлардан ажратиб алоҳида урганиш 
фойдадан 
холи 
бўлмайди. 
Зеро, 
бу 
ҳол 
ўқувчининг 
материални 
ўзлаштиришида ҳам енгиллик тутдиради.
Талаба матнни ҳуснихатда кўчириб ёзиши, матнни ифодали ўқиши ва 
мазмун-моҳиятини шарҳ қилиши жараёнида устозининг ёрдамида ҳарфий 
санъатлар билан боғлиқ яширин нозик маъноларни ҳам тушуниб етишга 
муваффақ бўлади.
Ҳарфий санъатлар билан боғлиқ жанр ва бадиий санъатлар ҳақида 
маълумот беришдан аввал улар билан бевосита боғлик бўлган йил ҳисоби, 
тақвимлар, мучал йил ҳисоби борасида фикр юритиш ўринли бўлар, деб 
ўйлаймиз.