M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

2014 yil	2015 yil
2016 yil (reja)
Subventsiya	Jamiga nisbatan %	Subventsiy a	Jamiga nisbatan 0 0	Subventsiya	Jamiga nisbatan 0 0
1	Qoraqalpog‘iston Respublikasi	495375,5	16,9	506359,2	20,1	475415,7	19,8
2	Jizzax viloyati	372025,0	12,7	367229,1	14,6	404531,0	16,8
3	Namangan viloyati	508364,9	17,4	597393,3	23,7	656235,2	27,3
4		642249,6	21,9	249999,1	9,9

	Samarqand viloyati
5	Surxondaryo viloyati	618393,6	21,1	645061,4	25,6	688639,1	28,7
6	Sirdaryo viloyati	159553,3	5,4	155712,4	6,2	178035,6	7,4
7	Xorazm viloyati	133169,6	4,5
	Jami hududlar bo‘yicha	2929113,5	100,0	2521754,5	100,0	2402856,6	100,0

Maqsadli subventsiyalar shaklidagi mablag'larni quyidagi hollarda berish maqsadga muvofikdir: birinchidan, vakolatlarni bajarish uchun xarajatlar hajmi nobarqaror va budjet xizmatlarini olayotgan kontingent miqdoriga bog'liq bo’isa; ikkinchidan, xarajatlar hajmi mahalliy hukumat organlari qarorlariga bog'liq bo'lsa, bunday xarajatlarga quyidagilarni kiritish mumkin: aniq kompensatsiyalarni to'lash xarajatlari, aholiga markaziy hukumat organlari tomonidan belgilangan nafaqalar va imtiyozlar .
O‘tkazib beriladigan daromadlarning umumiy hajmi:

O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga - asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjetining asosiy parametrlari tasdiqlanayotganda;

Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga - Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan tasdiqlanadi.
O‘zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyi turuvchi budjetlarga tushumlari o‘tkazib beriladigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning hamda ular tomonidan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning turlari ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan birgalikda tasdiqlanadi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlaridan tumanlar va shaharlar budjetlariga tushumlari o‘tkazib beriladigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning hamda ular tomonidan to‘lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning turlari ro‘yxati Qoraqalpog‘iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalari tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat soliq boshqarmalari bilan birgalikda tasdiqlanadi.
Yuqori turuvchi budjetdan quyi turuvchi budjetga o‘tkazib beriladigan daromadlarning summasi tegishli quyi turuvchi budjetga tushishi lozim bo‘lgan daromadlar hisobga olingan holda belgilanadi.
O‘tkazib beriladigan daromadlarni o‘tkazish ular bo‘yicha haqiqatda tushgan tushumlar doirasida, biroq ularning tasdiqlangan hajmidan ortiq bo‘lmagan miqdorda amalga oshiriladi.
Budjet ssudasi budjet manbalarining to‘liq safarbar qilinishi tegishli budjetlarda nazarda tutilgan xarajatlar qoplanishini ta‘min1amagan taqdirda, qaytarish sharti bilan va foizsiz beriladi.
Budjet ssudasi:

prognoz qilingan daromadlar va rejalashtirilgan xarajatlar o‘rtasidagi rejali vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun - to‘qqiz oygacha bo‘lgan muddatga;

daromadlar tushumlari va xarajatlarni amalga oshirish o‘rtasida kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishlarini qoplash uchun - olti oygacha bo‘1gan muddatga beriladi.

Rejali budjet ssudasi daromadlarning prognoz qilingan tushumlari, nazarda tutilgan subventsiya, o‘tkazib beriladigan daromadlarning summasi, aylanma kassa

mablag‘lar idan va yil boshidagi erkin qoldiqlardan vaqtinchalik mablag‘ jalb qilish, dotatsiya tasdiqlangan tegishli budjetlarda nazarda tutilgan ayrim choraklardagi xarajatlar qoplanishini ta‘minlamagan hollarda beriladi.
Budjet ssudasi:


O‘zbekiston Respublikasining respublika budjeti mablag‘lar i hisobidan

• 
  Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjetiga, viloyatlarning viloyat budjetlariga, Toshkent shahrining shahar budjetiga, davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlariga;
  

Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjeti mablag‘lar i hisobidan

• 
  tumanlar va shaharlar budjetlariga ularning daromadlari hamda xarajatlari o‘rtasidagi rejali yoki kutilayotgan vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash uchun beriladi.
  

Budjet ssudalarini berishning majburiy sharti ulardan belgilangan maqsadda foydalanish, shuningdek joriy moliya yili mobaynida ularni o‘z vaqtida qoplashdan iboratdir.
Budjet ssudasi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli hokimliklarning, davlat maqsadli jamg‘armasini taqsimlovchi organ rahbarining budjet ssudasiga bo‘lgan ehtiyojni asoslovchi hisob-kitoblar ilova qilingan yozma so‘rovi asosida beriladi. Budjet ssudasi berish to‘g‘risidagi yozma so‘rovni ko‘rib chiqishda moliya organi qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan axborot va hisob- kitoblarni so‘rab olish huquqiga ega.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va tegishli hokimliklarning, davlat maqsadli jamg‘armasini taqsimlovchi organ rahbarining yozma so‘rovini ko‘rib chiqish yakunlari bo‘yicha budjet ssudasini berish to‘g‘risidagi qaror:
O‘zbekiston Respublikasi respublika budjetidan - O‘zbekiston Respublikasi moliya vaziri tomonidan;
Qoraqalpog‘iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari, Toshkent shahrining shahar budjetidan - tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi moliya vaziri, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalari boshliqlari tomonidan besh ish kuni ichida qabul qilinadi.
Budjet ssudasini ajratish budjet ssudasini berayotgan moliya organi va budjet ssudasini oluvchi moliya organi (davlat maqsadli jamg‘armalarini taqsimlovchi organ) o‘rtasida budjet ssudasi berish to‘g‘risidagi shartnoma bilan rasmiylashtiriladi.
Budjet ssudasini qaytarish muddatlarini uzaytirish budjet ssudasini oluvchida uni belgilangan muddatlarda o‘z vaqtida to‘lash imkoniyatini istisno etadigan moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelgan hollarda amalga oshiriladi.
Budjet ssudasini qaytarish muddatlarini uzaytirish budjet ssudasini berish uchun ushbu moddada belgilangan tartibda va shartlar asosida amalga oshiriladi.
Budjet ssudasini oluvchi tegishli moliya organiga budjet ssudasini to‘1ash muddatlarini uzaytirish to‘g‘risidagi yozma so‘rov bilan to‘lash muddati tugashidan kamida besh ish kuni oldin murojaat etadi.
Budjet ssudasini to‘lash budjet ssudasini berish to‘g‘risidagi shartnomada belgilangan muddatlarda:

• 
  mablag‘1ar ni o‘tkazish;
  

• 
  quyi turuvchi budjetlarga va davlat maqsadli jamg‘armalariga o‘tkazi1ishi kerak bo‘lgan subventsiyalar, o‘tkazib beriladigan daromadlar, - budjetlararo o‘zaro hisob-kitoblar va dotatsiyalar evaziga o‘zaro hisobga olish;
  
• 
  ish haqini to‘lash, ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar, stipendiyalar, pensiyalar, kam ta‘min1angan oilalarga moddiy yordam, kompensatsiya to‘lovlari
  

va nafaqalar to‘1ash xarajatlari qoplanganidan so‘ng quyi turuvchi budjetlarning shaxsiy g‘azna hisobvaraqlaridan mablag‘lar ni so‘zsiz undirib olish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Qo'shma Shtatlarda hukumatlar daromad manbalaridan foydalanish va xarajatlarning asosiy sohalari turlari farq qiladi. Federal hukumat asosan shaxsiy va korporativ daromad so1ig'i hamda ijtimoiy sug'urta solig'iga tayanadi. Federal xarajatlar mudofaa, tibbiy huquqlar va ijtimoiy sug'urta tarzida jamlangan. Shtatlar federal hukumatdan o z daromadining deyarli to rtdan bir qismini qoplaydi va qolgan qismi asosan savdo va individual foyda soliqlaridan iborat. Ularning xarajatlari ta'1im, ijtimoiy xizmatlar va xalq farovonligiga sarflanadi. Mahalliy hukumatlar, solishtiradigan bo“lsak, o“z fondlarining uchdan bir qismini boshqa hukumatlardan va to'rtdan bir qismi, ya'ni ta'lim eng salmoqli xarajat funksiyasiga kirsa ham, mulk solig“idan shakllantiriladi

O'zbekiston Respublikasi respublika budjetining, Qoraqalpog'iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining, Toshkent shahri shahar budjetining, shuningdek tumanlar, shaharlar budjetlarining aylanma kassa mab1ag'lari ularning daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi vaqtinchalik kassa uzilishini qoplash maqsadida shakllantiriladi.

Yil mobaynida aylanma kassa mab1ag'laridan jalb qilingan summalar yil oxirigacha tiklanishi lozim. Aylanma kassa mab1ag'larining yil oxiridagi miqdori belgilangan summaga mos kelishi kerak.

Kelgusi moliya yili uchun belgilangan aylanma kassa mablag'lari:

S tegishli budjetlarning shaxsiy g'azna hisobvaraqlaridagi mablag'larning yil boshidagi qoldiqlari;

H joriy yilning birinchi — uchinchi choraklari yakunlari bo'yicha daromadlar prognozining oshirib bajarilishi summalari hisobidan to'ldiriladi.
Tumanlar va shaharlar budjetlarining tegishli manbalari etarli bo’lmaganda tumanlar va shaharlar budjetlarining aylanma kassa mablag'larini to’ldirish to’g’risida Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan qaror qabul qilinishi mumkin.
Respublikamizda budjetlararo munosabatlarni tartibga solish va boshqarishda huquqiy jihatdan budjet jarayonida:

• 
  O‘zbekiston Respublikasi respublika budjetining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan;
  
• 
  davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlarining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan;
  
• 
  Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining bir-biri bilan, shuningdek boshqa ma‘muriy-hududiy birlikning tumanlari va shaharlari budjetlari bilan;
  
• 
  tumanlar va shaharlar budjetlari o‘rtasida o‘zaro munosabatlariga yo‘l qo‘yi1masligi belgilab qo‘yi1gan.
  

Alohida qayd etish lozimki, respublikamizda Qoraqa1pog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo‘l1aniladigan cheklovlar huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan.
Jumladan, Budjet kodeksining 142-moddasiga muvofiq, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari balanslashtirilgan daromadlar va xarajatlarga ega bo‘lishi lozim. Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari taqchilligiga yo‘l qo‘yi1maydi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarini qabul qilish va ijro etishda:

• 
  mablag‘lar jalb qilishni amalga oshirishga, yuqori turuvchi budjetlardan budjet ssudalari olish bundan mustasno;
  
• 
  tasdiqlangan budjetdan ajratilgan mablag‘lar dan ortiq xarajatlarni amalga oshirishga;
  
• 
  tegishli budjetlar mab1ag‘lar i hisobidan boshqa yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari berishga yo‘l qo‘yilmaydi.
  

Budjetlararo munosabatlarni boshqarishning xorij tajribalarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, federal va unitar davlatlarda o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Unitar davlatlar budjet tizimi budjet resurslarining yuqori darajada markazlashuvi va mahalliy budjetlarning huquq va majburiyatlari darajasi pastligi bilan ajralib turadi. Federativ davlatlarda esa budjet tizimi mahalliy budjetlarning nisbatan mustaqilligi va bu boradagi vakolat doirasining kengligi bilan ajralib turadi.
Rivojlangan davlatlarda budjetlararo munosabatlar tizimi allaqachon ishlab chiqilgan, bunda ayrim tarkibiy qismlar vaqti- vaqti bilan o‘zgartirilib turiladi.
Dunyo tajribasiga ko‘ra budjetlararo munosabatlar muammosi quyidagi uchta savolni o‘z ichiga oladi:

• 
  turli darajadagi budjetlar o‘rtasida daromadlarni taqsimlash;
  

• 
  xarajatlarni moliyalashtirish bo‘yicha vakolatlari chegaralash va belgilab berish;
  
• 
  bir darajadagi budjetdan ikkinchi darajadagi budjetga mablag‘lar ni turli shaklda qayta taqsimlashni o‘z ichiga oladigan budjetlararo tartibga solish.
  

Turli darajadagi budjetlar o‘rtasida daromadlarni taqsimlashning ko‘p1ab usullarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu uslublar budjet avtonomiyasi darajasiga, ular ta‘sirining adolatliligi va betarafliligi darajasiga, shuningdek xudulararo qayta taqsimoti darajasiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Jahon tajribasida daromadni taqsimlash vakolatining asosan uch shakli keng qo‘llaniladi:

1. 
   Soliq manbalarini budjetlararo taqsimlash va ulardan alohida foydalanish;
   

2. 
   Federativ budjet daromadlarining bir qismi bo‘linishi.
   

3. 
   Aynan bir manbadan birgalikda foydalanish.
   

Kanada federativ tuzilish modeli markazlashtirishdan chiqarish darajasining yuksakligi bilan tavsiflanadi. Konstitutsiyaga muvofiq federal hukumat va provintsiyalar hukumatlari teng huquqli sheriklar hisoblanadi, mahalliy hokimiyat organlari mustaqil konstitutsiyaviy maqomga ega emas. Bu hol soliq solish bazasi, soliq stavkasini belgilash, soliqlarni yig‘ish va ularni boshqarish borasidagi vakolatlarning federal hukumat, provintsiyalar hamda mahalliy o‘rtasida taqsimlanishida o‘z aksini topgan.

Xarajatlar sohasida federal hukumat vakolatlariga quyidagilar kiradi: mudofaa, pul - kredit siyosati, temir yo‘l va havo transporti, tashqi iqtisodiy munosabatlar va ishsizlik bo‘yicha sug‘urta.
Federal hukumat va provintsiyalar hukumatlarining qo‘shma vakolatlariga quyidagilar kiradi: pensiya ta‘minoti, immigratsiya, sanoat hamda qishloq xo‘ja1igi.
Provintsiyalarning vakolatlariga quyidagilar kiradi: ta‘lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta‘minot, huquqni muhofaza qilish faoliyati (politsiya), tabiiy resurslar va yo‘l1ar.
Kanadada minimal milliy standartlarni ta‘minlashga budjet mablag‘lar ini quyidagi uch yo‘nalishda vertikal qayta taqsimlash yo‘li bilan erishiladi:

• 
  mavjud dasturlarni moliyalashtirish (sog‘liqni saqlash va ta‘lim sohalarida ko‘rsatiladigan xizmatlarning federal darajada belgilangan standartlariga asoslanuvchi aniq maqsadga qaratilgan blokli grantlar);
  
• 
  Kanada yordam rejasi (ijtimoiy yordam sohasida aniq maqsadga qaratilgan ulushli grantlar);
  
• 
  Kanada budjetni tenglashtirish dasturi.
  

Budjetni (daromadlarni) tenglashtirish har yili soliq salohiyati standart darajadan past bo‘lgan va ijtimoiy xizmatlarni lozim darajada moliyalashtirish imkoniyatini bermaydigan provintsiyalarga maqsadsiz grantlar berish orqali amalga oshiriladi.

Kanada federativ tuzilish modeli markazlashtirishdan chiqarish darajasining yuksakligi bilan tavsiflanadi. Mazkur sharoitda soliq solinadigan bazani va soliq stavkasini belgilash, liqlar, yig‘imlarni yig‘ish hamda boshqarish bo‘yicha vakolatlar federal hukumat, provintsiyalar va mahalliy ma‘muriyat1ar o‘rtasida taqsimlangan.
Ayrim davlatlarda ya‘ni, Kanada, Germaniya, Frantsiya va Avstraliya davlatlarida soliq turlari bo‘yicha tushumlarning budjet darajalari o‘rtasida taqsimlanishini ko‘rishimiz mumkin. Kanadada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya‘ni, federal budjetga 48,9 foiz, hududiy budjetga 41,5 foiz, munitsipal budjetga 9,6 foiz taqsimlanadi. Germaniyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya‘ni, federal budjetga 70,7 foiz, hududiy budjetga 22,0 foiz, munitsipal budjetga 7,3 foiz taqsimlanadi. Frantsiyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya‘ni, federal (markaziy) budjetga 89,2 foiz va munitsipal budjetga 10,8 foiz taqsimlanadi. Avstraliyada umumiy soliqlarning budjet darajalari ya‘ni, federal budjetga 77,4 foiz, hududiy budjetga 19,3 foiz, munitsipal budjetga 3,3 foiz taqsimlanadi

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Budjetlararo munosabatlar qanday mezonlarga asoslanadi?
   

2. 
   Budjetlararo munosabatlar modellarining o'ziga xos xususiyatlari va bir biridan farqli tomonlari?
   
3. 
   Budjetlararo transfertlar qanday ko’rinishda amal oshiriladi?
   

4. 
   Dotatsiyani uzluksiz yoki ko'p marotaba berish natijasida qanday salbiy holatlar yuzaga chiqishi mumkin?
   
5. 
   Maqsadli subvensiyalar qanday holatlarda berish maqsadga movofıq hisoblanadi?
   
6. 
   Budjet ssudasi nimaga asoslangan holda berilishi mumkin?
   

7. 
   Budjet ssudasi o'z vaqtida qaytmasa,unidirish uchun qanday choralar ko'riladi?
   

8. 
   Kelgusi yil uchun belgilangan aylanma kassa mablag'lari nimalar hisobidan to'ldirilishi mumkin?
   
9. 
   Byujet kodeksiga asosan qaysi budjetlarini taqchillik holatda bo'lishi mumkin emas?
   
10. 
    Xalqaro amaliyotda byujetlararo munosabatlar nimasi bilan biznikidan ajralib turadi?
    

7.4. Davlat budjeti taqchilligi va profıtsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish

1. 
   Davlat budjetining holati. Davlat budjetining balansliligi, profitsit va taqchillik holatlari.
   

Iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning bugungi bosqichida budjet daromadlari ishlab chiqarishning rivojlanishi, xo’jalik sub’ektlarining va aholi daromadlarining oshib borishi, soliq bazalarining kengayishi, mulk shakllarining ko'payishi bilan ortib bormoqda. Lekin, bu davrda jamiyatning ko'p tomonlama ehtiyojlari ham kamaygani yo'q, aksincha, budjet tomonidan moliyalashtirilishi ob'ektiv zaruriyat bo'lgan, mohiyat jihatidan yangi-yangi tadbirlar, loyihalar, yo’nalishlar paydo bo'ldi. Ularni to'1iq hajmda moliyalashtirish yanada ko’proq mab1ag'larni taqozo etadi. Lekin daromadlarni muttasil oshirib borish (xususan, soliqlarni oshirish orqali) imkoniyati amaldagi soliq qonunchiligi bilan chegaralangan. Shu bilan birga, soliqlarni asossiz ravishda oshirish iqtisodiy sub’ektlarning xo'ja1ik faoliyatiga jiddiy putur yetkazadi, ularning ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini so'ndiradi. Bunday sharoitda budjet xarajatlarining budjet daromadlari bilan balanslangan bo'lishiga har doim ham erishib bo'lmaydi.
Daromadlar va xarajatlarning tengligini amalga oshiruvchi budjet balanslashtirilgan budjet deyiladi. Balanslashtirilgan budjetda defitsit va profitsit bo'1maydi. Yanada umumiyroq aytadigan bo’lsak, unda budjet defıtsiti bo’lmaydi, lekin ehtimoliy budjet profitsiti bo'lishi mumkin. Ko’pchilik iqtisodchilar hukumat haqiqatan ham uni uddalay olsa, federal budjetni balanslashtirish foiz stavkalarini pasayishiga, jamg'arma1ar va investitsiyalarning o'sishiga, savdo defitsitini kamayishiga va uzoq vaqt davomida iqtisodiyotni tezroq o’sishiga olib keladi. Kelajak avlodlar o'z yashash turmush darajalarini pasaytirishlari talab etilmaydi va hozirgi avlod mana shu holatda yashashni davom ettirishi mumkin.
Juda ko’p davlatlar o’z konstitutsiyalarida daromaddan ko’ra ko’proq sarflashni taqiqlash orqali bud]et balansi tuzatishlarlni amalga oshirgan. 2003-yilda Shveytsarlyaning qonun chfqaruvchi organl budjet har dofm balansda bo’lishi kerakligi to’g’risida konstitutsion o’zgartirish kiritdi, bu iqtlsodiy holatlarni inobatga olgan holda amalga oshirilgan. Hukumat inqirozlarda defıtsitga duch kelishi mumkin, lekin iqtisodiy rivojlanishda bundan saqlanlshi kerak. Germaniyaning konstitutsiyasi 2009-yllda Shkuldenbremse (qarzni to’xtatish1 maqsadida tuzatilgandi, bunda 0,35 foizdan ortiq defıtsltlarni taqiqlash belgilandi.