M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

qism lam i tash k il 
q ilganda paydo b o 'lg an edi, keyinchalik shakllar asta- 
sekin toshga 
alm ashtirildi. A n ’anaga ko‘ra toshdan yangi ashyolarda qurilgan 
im oratlarning 
k o n stru k tiv qism lari bezak elem en tlarig a o ‘ta boshladi. 
Y og'ochdan to s h n in g
yu m sh o q turlariga o ‘tish m .a w . VII asrning ikkinchi 
yarmida b o sh la n d i.
Dorik orderi, asosan, P eloppones va g ‘arbiy Y u nonistonning orollarida 
Miken m e’m orchiligi asosida, Ionik — A ttikada va sharqiy 0 ‘rta yer dengizi 
atroflarida Old Osiyo davlatlari m e ’m orchiligi asosida rivojlangan.
Korinfdagi A pollon eh ro m i (m .a w . VI asrning 2-yarm i) D orik arxai- 
kasi obidalariga xos b o ‘lgan. U ni 6 x 1 5 u stu n lar o ‘rab turgan, ularning 
mutanosibligi o g ‘ir k ap iteliar abakalari a n c h a oldinga chiqqan. Ionikaga 
oid Efesdagi A rtem id a e h ro m i — ulkan d ip ter (tarxi 75x 142 m ), u u stun- 
larning kapitellari valyu talari pastga qarab o ‘ralgan va poy ustunidagi 
kamarlar b o ‘rtm ali b o 'lg a n . E h ro m m arm a rd an qurilgan, a w a l uni ionik 
me’m orchiligida, keyin esa dorik ad a ishlatishni boshlagan.
M .aw . V I—V asrda m e ’m oriy o rd e rlar kom pozitsion tizim sifatida 
qadimgi Y u n o n isto n d a b atam o m taraqqiy etib, boshlanishini nishonladi.
Qadimgi Y u no n isto n m e ’m orchiligining klassik (m um toz) davri (m .aw . 
IV-m .aw . IV asr oxirgi choragi) Y u n o n -fo rs urushidan boshlanib, Afina 
dengiz mamlakati yaratilishi bilan yakunlandi. V asrning birinchi o ‘n yilligida 
me’morlar, haykaltaroshlar, ra sso m lary ara tg a n ijodi keyingi asrlarda taqlid 
uchun nam una b o 'lib qoldi va klassika (lot. slassicus — birinchi darajali, 
oliy) deb nom landi. V asr eh ro m la rid a dorik peripteri yetakchi o ‘rinni 
egalladi. D orik eh ro m la ri fro n to n larid a m arm ard an o'yilgan ko‘p qom atli 
kom pozitsiyalar jo y lash g an . F riz m eto p larid ag i b o ‘rtm a p ardo zlari va 
qom atlar soni b itta m asshtabda saqlangan.
M .aw . V asr u stalari b u tu n vaqt m ob aynida m e ’m orlar oldida turgan 
eng dolzarb m asalalardan birini — o ‘zaro uzviylik (sintez) m e’m orchilik, 
haykaltaroshlik va rangtasvir bog'liqligi m asalasini tantanali yechishdi. 
Marmar haykalni (aylana, b o ‘rtm a haykalni, m e’moriy obidalar bezaklarini) 
hanuzgacha b o ‘yab kelganlar. O lim piyadagi Zevs ehrom i (m .a w . 468— 
456-yil, Libon) fo rslar ustid an g 'a la b a qozonganligi m unosabati bilan 
qurilgan, klassik dorik peripteri misoli b o ‘la oladi. U ning ustunlari balandligi 
(10,43 m) ko ‘pgina e h ro m la r qurilishid a q o n u n b o ‘lib qoldi.
23

---

а
11-rasm.
Afinadagi Parfenon. 
a
— Yunon dorik orderi 
(Rekonstruksiya). 
b
— Yunon dorik orderi, fragment.
M .aw . V asrning yarmi — Afm aning yuksalish payti. Afmaning markazi; 
m e ’m oriy m ajm uasi — A kropol (10-rasm ) o ‘z ichiga quyidagi inshootlarn; 
oladi: asosiy P arfenon ehrom i (m .a w . 447—438-yil, Iktin va Kallikrat
11 
-a
rasm ); A kropol g ‘arbiy qoyasidagi tan tan ali yo‘lak — Propileylar 
(m .a w . 437—432-yil, M nesikl); haykaltarosh Fidiy yaratgan hashamatli 
A fina sarkardasi haykali (P rom axos). K eyin esa A fina va Poseydonga 
atalgan — N ike A pteros (m .aw . 449—421-yil, K allikrat) va Erexteyon 
(m .a w . 421 —407-yil, Arxilox va F ilokl, 12-rasm ) ehrom lari qurilgan. 
A kropol m ajm uasi asim m etrik b o 'lib , yagona kom pozitsion yechim misoli 
hisoblanadi (1 0 -a rasm ga qarang).
Parfenon — Y unoniston yirik doriy ehrom i akropol cho'qqisidagi pentiliy 
m arm arid an qurilgan. U ning stilobat o ‘lcham lari 3 0 ,89 x6 9,5 4 m. Turi 
b o ‘yicha P arfenon — oktastilli p eripter (sakkizustunli kalta tarzli) ustun 
balandligi — 10,4 m. B inoning tep a qism ida m ujassam langan marmar 
ustidan sham li b o ‘yoqlar bilan ishlangan bezak tektonikasini ajratib turibdi 
( 1 1-rasm ).
Erexteyon — penteliy m arm arid an nosim m etrik tarxli ehrom , notekis 
qiyalik ustida joylashgan. Ionik orderli Sharqiy to m o n d a oitiustunli va 
shim olda to 'rtu stu n li portiklar joylashgan. Friz zam ini t o ‘q elevseniya 
m arm arsifat ohaktoshidan terilgan, ustiga oq m arm ardan b o 'rtm a haykallar 
yasalgan. Janu bda koriatidali portik joylashgan, ularni qizlar qiyofasidagi 
haykallar (kor) tirab turibdi (1 2 -a rasm ).
M .a w . IV asrda K o rin f orderli bir q ato r obidalar Y unon m e ’m orchili- 
gida o ‘z rivojini topdi. U birinchi bor m .a w . V asr oxirida o ‘z tasdig'ini 
topdi. K o rin f orderi m isolida — Lisikrat yodgorligi (m .a w . 335—334-y, 
13-rasm ) — silindrli hajm shakli, konussifatli cherepisali tom , haykalli 
bezak — akroteriy bilan yakunlangan. U ning nim ustunlari yengilroq va 
nozikroq, ion ustunlarida kapitellari baland, barglari buralgan — kapitel
24

---

12-rasm. a —
Yunon ionik orderi 
(Rekonstruksiya); 
b
— Afinadagi Erextion (foto).
qo‘ng‘iroqdonlari arxitravga o ‘tadi. K apitel valyutalari — uslubiylashgan 
gajak shaklidagi akant o ‘simligi.
M .aw. IV asrda aylana shaklida k o ‘pgina inshootlar paydo b o id i, shu 
jumladan, ochiq Yunon teatrlari qoya qiyaligida qurilgan edi. Teatrlar binodan