M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

O L M O S H

1-§. Olmoshning ta`rifi va leksik-grammatik xususiyatlari


Gap ichida ot, sifat, son, ravish, ba`zan so`z birikmasi va gap o`rnida qo`llana oladigan, aniq lug`aviy ma`noga ega bo`lmagan so`z turkumi olmosh deb ataladi: 1) ot o`rnida: Karim juda quvondi, chunki u o`z orzusiga erishgan edi. 2) sifat o`rnida: Kechagi kitobingni berib tur, men shu kitobdan misollar olmoqchiman. 3) son o`rnida: Menda ikkita qalam bor, senda nechta bor? 4) ravish o`rnida: Men bugun ketaman, sen qachon ketasan? 5) so`z birikmasi o`rnida: Yomon so‘z bosh qozig`idir, shunday so`zni gapirmagan ma‘qul. 6) gap o`rnida: Sen mehnat qilishni yoqtirmaysan, bu esa insondagi eng yomon xislatdir. Olmoshlar turlanadi, gapda ko`pincha ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi va undalma bo`lib keladi: Hamma keldi. Bizni tabriklang. SHu kitobni bering. Hoy sen, beri kel!
Olmoshlar gapda so`zlarni o`rinsiz takrorlashdan qutqaradi, fikrni ixcham, qisqa qilib ifodalashga yordam beradi. Olmoshlar quyidagi grammatik xususiyatlariga ega: 1) so`z yasalish xususiyati yo`q (lekin olmoshlar asosida ot, fe`l, ravish, sifat yasalishi mumkin: o`zlik, sensirama, o`zicha, menbop); 2) juftlanib, boshqa so`z turkumi vazifasida keladi: o`sha-o`sha, shu-shu (ravish); 3) olmoshlar otlarga xos so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni olishi mumkin: unga, shunisi; 4) olmosh hech vaqt o`zidan oldin aniqlovchi olmaydi. Olmoshlarni gapda bajargan vazifasiga ko`ra quyidagi turlarga bo`lsa bo`ladi: 1) ot toifasidagi olmoshlar. Bular otlarning so`roqlariga javob bo`ladi, otlarga o`xshab so`z o`zgartuvchi qo`shimchalarni qabul qiladi va gapda ot bajargan vazifalarni bajaradi. 2) sifat toifasidagi olmoshlar. Bular sifatlarga o`xshab
sifatlovchi-aniqlovchi, kesim va hol vazi-falarini bajaradi, otlashish xususiyatiga ega. 3) son toifasidagi olmoshlar. Bular miqdorni ifodalash uchun qo`llanadi va gapda sifatlovchi-aniqlovchi, kesim, ba`zan hol vazifalarini bajaradi.