M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

5 -§. Lug`aviy ma`noning turlari

Ilmiy adabiyotlarda ko`p ma`noli leksemalar ifodalaydigan lug`aviy ma`nolar til taraqqiyotining qaysi davrida mavjudligiga qarab dastlab ikkita katta guruhga bo`linadi:³⁰

1. 
   Avvalgi lug`aviy ma`nolar til taraqqiyotining oldingi davrlariga tegishli bo`lgan ma`nolardir. Bu ma`nolar ham eskirish darajasiga qarab ikki turga bo`linadi:
   
   1. 
      Eski lug`aviy ma`no leksemaning hozirgi paytda arxaiklashgan ma`nosidir: qimron leksemasi aslida “qaynatilgan sut bilan suvning aralashmasi” degan ma`noni bildirgan. Bu ma`no shu leksemaning eski lug`aviy ma`nosidir. Uning hozirgi ma`nosi “tuya sutidan tayyorlanadigan qimiz” degan ma`nodir³¹.
      
   2. 
      Etimologik lug`aviy ma`no leksemaning til tarixiga asoslanib, tuzilishidan kelib chiqib aniqlanadigan ma`nodir: chaqa (mayda pul) leksemasi “chaq” fe`lining “parchala”, “bo`lak- bo`lak qil” ma`nosidan –a qo`shimchasini qo`shish bilan yasalgan³².
      
2. 
   Hozirgi lug`aviy ma`nolar til taraqqiyotining hozirgi davriga mansub ma`nolardir. Bu ma`nolar bir ma`nodan boshqa ma`noning o`sib chiqishi nuqtai nazaridan ikki turga bo`linadi:
   

²⁷ Sh. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. T., 2006, 53-bet.
<sup>28</sup> O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. –T., 2006, 427-bet.


²⁹ O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.3-jild, –T., 2007, 187- 189-betlar.
<sup>30</sup> Sh. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. T., 2006, 63-bet. H.A.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2- qism. –T., 2004, 26-bet.
M.Mirtojiyev. O`zbek tilida polisemiya. T., 1975, 112-bet.
³¹ Sh.Rahmatullayev. O`zbek tilining qisqa etimologik lug`ati. T., 1999, 99-bet.
³² Sh.Rahmatullayev. O`zbek tilining qisqa etimologik lug`ati. T., 1999, 20-bet.

1. 
   Bosh ma`no ko`p ma`noli leksemalarning o`zaro bog`langan barcha ma`nolarini birlashtiruvchi ma`nodir. Bu ma`no odamning esiga keladigan birlamchi ma`nodir. Izohli lug`atda uzmoq leksemasining quyidagi ma`nolari berilgan: a) “kuch bilan tortib, yulqib butundan ajratmoq, butunni qismga bo`lmoq” (ipni uzmoq); b) palak, novda yoki tupidan ajratib olmoq (uzum uzmoq); d) kesib qirqib joyidan bo`lak qilmoq (boshini uzmoq); e) turgan, yopishgan joyidan ajratmoq (boshini yostiqdan uzmoq); f) davom qildirmaslik, to`xtatmoq (suhbatni uzmoq);
   

7. 
   qarzni to`lamoq (yegan oshlarini uzmoq); h) qattiq tishlamoq yoki chaqmoq (Itning ishi uzmoq…); i) qattiq ta`sir qilib, azob bermoq (gap bilan uzmoq); 1-ma`no (ipni uzmoq) mazkur leksemaning bosh ma`nosidir, chunki qolgan barcha ma`nolar shu ma`no bilan bog`langandir.