M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

4 -§. Leksemalarda bir ma`nolilik va ko`p ma`nolilik

Til birligi sifatida tan olingan leksemalarda ham bir ma`nolilik va ko`p ma`nolilik mavjuddir. Boshqacha aytganda, bitta leksema bir sememaga, boshqa leksema esa bir necha sememaga ega bo`lishi mumkin.
Til va nutq birliklarini barcha sathlarda farqlay borish lozim. Shunday ekan, bir ma`nolilik va ko`p ma`nolilik hodisalarini ta`riflashda ham shunday yo`l tutish kerak bo`ladi.


²⁴Ne`matov H. Rasulov R. “O`zbek tili system leksikologiyasi asoslari”. T., “O`qituvchi”, 1995, 55-bet
<sup>25</sup> H.A.Jamolxonov. Hozirgi o`zbek adabiy tili. 2-qism. –T., 2004, 10-bet.
²⁶ O.S.Axmanova. Slovar lingvisticheskix terminov. M., 1969, s. 203.
Tilshunos olimlar bu o`rinda lisoniy ma`no va nutqiy ma`nolarni farqlaydilar.<sup>27</sup> Lisoniy ma`no deganda til birliklariga xos bo`lgan ma`no nazarda tutiladi. Nutqiy ma`no esa leksemaning nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ifodalaydigan ma`nosidir. Masalan, Poyida yig'laydi kumush qor yum-yum (Oybek) gapidagi kumush leksemasi til biligi sifatida “oq-ko`kish rangli yaltiroq, asl metall” <sup>28</sup> ma`nosini bildirsa, atoqli adibimiz Oybek bu leksemani “oq rangli” ma`nosida qo`llagan.
Shuni ta`kidlash lozimki, nutqiy ma`no leksemaning ko`chma ma`nosi emas, chunki bu ma`no hali til vakillarining barchasi tomonidan tan olinmagan, umumlashmagan ma`nodir.
Shunday ekan, biz bu o`rinda leksemadagi lisoniy ma`noning bitta yoki bittadan ortiq ekanligi haqida so`z yuritamiz.
Agar leksema bittagina ma`noga ega bo`lsa, bunday leksemalarga bir ma`noli leksemalar deyiladi. Bu hodisa tilshunoslikda monosemiya (yun. mono – bir, sema - belgi) deb ham yuritiladi. Masalan, ko`l leksemasining yagona sememasi quyidagi semalarni qamrab oladi: 1) suvga to`lgan havza; 2) atrofi berk suv havzasi; 3) chuqurlikdan iborat tabiiy suv havzasi; Shu leksemaning gap tarkibidagi hosilasi bo`lgan ko`l so`zida ham shu ma`nolar mavjud: Ko`l juda katta edi.
Ko`pincha lmiy atamalar, atoqli otlar, yangilik bo`yog`i o`chmagan leksemalar bir manoli hisoblanadi.
Agar leksema birdan ortiq ma`noga ega bo`lsa, bunday leksema ko`p ma`noli leksema deb ataladi. Bu hodisa tilshunoslikda polisemiya (yun. poli – ko`p, sema - belgi) deb ham yuritiladi.
Masalan, izohli lug`atda og`ir so`zining jami 17 ta ma`nosi keltirilgan ²⁹ . Shulardan ba`zilarini quyida keltiramiz:

1. 
   vazni katta bo`lgan, tosh bosadigan, vaznli, vazmin (og`ir yuk);
   
2. 
   o`zini tuta biladigan, sipo, vazmin, bosiq (og`ir, vazmin yigit);
   
3. 
   muayyan me`yori buzilgan, talabga javob bermaydigan (og`ir havo);
   
4. 
   yomon oqibatlarga olib borishi mumkin bo`lgan, jiddiy, xavfli (og`ir dard) va h.