M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

5 -§. Fe`lning vazifadosh shakllari

Fe`lning gapda ma`lum bir gap bo`lagi vazifasini bajarishga mos bo`lgan shakli uning funktsional³⁸ formasi deyiladi. Fe`lning funktsional formalari gapda kesim, hol, aniqlovchi, ega va to`ldiruvchi vazifalarida keladi.

O`zbek tilida fe`lning funktsional formalariga sof fe`l, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi kiradi.

1. Sof fe`l

Fe`lning tuslangan formada qo`llanib, kesim vazifasini bajarishga mos shakli sof fe`l deb ataladi. Sof fe`l har uch zamon shaklida qo`llangan aniqlik, buyruq-istak, shart mayli formasidagi fe`llarni o`z ichiga oladi. Masalan: To`g`ri so`z odam butun hayoti davomida mehr, sadoqat nurlarini tarqatadi (U.Mahkamov). Kimki oz bilsa, ozga o`rgatadi. (Tafakkur gulshani). Aqlni beaqldan o`rgan (Maqol).

2. Ravishdosh

Harakatning belgisini (harakat tarzidagi belgi) anglatadigan, gapda ko`pincha hol yoki ergash gapning kesimi vazifasini bajarishga mos bo`lgan fe`l shakli ravishdosh deyiladi. Masalan: Ilmu hunarni Xitoydan bo`lsa ham borib o`rganinglar (―Pedagogika tarixi‖dan). Choyga fotiha o`qilgach, hamma o`rnidan turdi (S.Ahmad). Bu misollarning birinchisida borib ravishdoshi hol vazifasini, ikkinchi misoldagi o`qilgach ravishdoshi ergash gapning kesimi vazifasini bajargan.

Ravishdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi:

1. 
   fe`l o`zak-negiziga unlidan so`ng –b, undoshdan so`ng –ib affiksini qo`shish bilan: o`qib,
   

borib;

2. 
   fe`l o`zak-negiziga unlidan so`ng –y, undashdan so`ng –a affiksini qo`shish bilan: o`qiy-
   

o`qiy, bora-bora.
Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar nutqda, asosan, takroriy holda qo`llanadi;
-b (-ib), -a, -y affikslari bilan yasalgan ravishdosh qo`shma fe`l (sof fe`l) tarkibida yetakchi qism vazifasida ham keladi: yoza boshladi, o`qib chiqdi kabi.

3. 
   –gani (-kani, -qani) affikslari bilan: o`qigani, aytgani kabi;
   
4. 
   –gach (-kach, -qach) affikslari bilan: o`qigach, borgach kabi;
   

³⁸ Funktsiya – lat. function – «faoliyat», «vazifa».

5. 
   –guncha (-kuncha, -quncha) affikslari bilan: o`qiguncha, borguncha kabi.
   

Fe`l o`zak-negizi k yoki g undoshi bilan tugasa, -kani, -kach, -kuncha tarzida, q yoki g` undoshi bilan tugasa, -qani, -qach, -quncha tarzida qo`shiladi: ekkani, ekkach, ekkani, ekkuncha; chiqqani, chiqqach, chiqquncha kabi.
Fe`lning ravishdosh shakli fe`l singari harakat tushunchasini anglatib, fe`lga xos quyidagi morfologik belgilarga ega, ya`ni:

1. 
   o`timli-o`timsizlik ma`nosini ifodalaydi: eslab - o`timli, kulib - o`timsiz ravishdosh;
   
2. 
   bo`lishli-bo`lishsizlik ma`nosiga ega: ko`rib – bo`lishli, ko`rmay, ko`rmasdan – bo`lishsiz ravishdosh; kelguncha – bo`lishli, kelmaguncha – bo`lishsiz ravishdosh; o`tgach – bo`lishli, o`tmagach – bo`lishsiz ravishdosh.
   

-gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdoshning bo`lishsizlik shakli yo`q (-ma bo`lishsizlik qo`shimchasini olmaydi).

3. 
   nisbat ma`nosini anglatadi: yasab - aniq nisbat, yasanib - o`zlik nisbat, yasalib - majhullik nisbati, yasashib – birgalik nisbat, yasatib – orttirma nisbat;
   
4. 
   ravishdoshlar tuslovchi qo`shimchalarni olish-olmaslik xususiyatiga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: tuslanadigan ravishdoshlar va tuslanmaydigan ravishdoshlar.
   

Tuslanadigan ravishdoshlarga fe`l negiziga –b (-ib), -a, -y affikslarni qo`shish bilan shakllangan ravishdoshlar kiradi.
Bu guruhdagi ravishdoshlar tuslangan holda sof fe`lga aylanadi. Masalan: Kechaning tili qorasida yulduzlar yorqin yonadi (O). Oyoq ostimizda munchoq-munchoq oq, sariq gullar sochilib yotibdi (B.Jahongirov).
Tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda ham qo`llana oladi. Masalan: Vohid ho`l sochlarini taray-taray boqqa sho`ng`idi (O.YOqubov). Mashina silkinib oldinga intildi (S.Ahmad).
Ravishdoshlarning –gach (-kach, -qach), -gani (-kani, -qani), guncha (-kuncha, -quncha) affikslari yordamida hosil qilingan shakllari tuslanmaydigan ravishdoshlar sanaladi: etgach, ekkach, chiqqach; etgani, ekkani, chiqqani; etguncha, ekkuncha, chiqquncha kabi. Masalan: Sultonali tong otguncha ikki go`dakning qo`ynini puch yong`oqqa to`ldirib chiqqan (A.Qodiriy). Uzun, qorong`i yo`lakka chiqqach, Unsin to`xtadi (O). Siz bilan maslahatlashgani keldim (B.Rahmonov).
d) zamon ma`nosini ifodalaydi. Ravishdoshning zamon ma`nosini ifodalashi nisbiy zamon sanaladi, chunki ravishdoshning zamoni shu gapdagi tuslangan fe`lning zamoniga nisbatan belgilanadi.
Ravishdoshlar zamon ma`nosiga ko`ra uchga bo`linadi: o`tgan zamon ravishdoshi, hozirgi zamon ravishdoshi, kelasi zamon ravishdoshi.
O`tgan zamon ravishdoshlari fe`l o`zak-negiziga –b (-ib), -gach (-kach, -qach)
affikslarini qo`shish bilan hosil qilinadi: qolib, o`qib, qolgach, o`qigach kabi.