M. A. Azizov umumiy gigiyena va ekologiya tibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma To‘rtinchi nashri

o‘sish, gavdaning hajmi va vaznning oshishi;

rivojlanish, ya’ni to‘qima va a’zolardagi sifat o‘zgarishlari;

d) gavdada me’yoriy shaklning yuzaga kelishi.
O‘sish va rivojlanish 22—25 yoshgacha davom etadi. Lekin kishi hayotining bu yillari davomida organizmning o‘sishi va rivojlanishi bir tekis bo‘lmaydi. Ma’lum davrda rivojlanish va gavdaning shakllanish jarayoni kuchayadi. Bola qancha yosh bo‘lsa, organizmning o‘sishi va rivojlanishi shuncha tez va kuchli bo‘ladi. Shunga ko‘ra bolalar gavda tuzilishining tashqi ko‘rinishi kattalarnikidan farq qiladi. O‘sish tezligi yosh oshishi bilan o‘ziga xos belgilarga ega bo‘ladi.
Butun, ayrim a’zolar vaznining oshishi har xil kechadi, chunonchi, markaziy nerv sistemasi, miya qopqog‘i va ichki a’zolar 1—2 yosh orasida juda tez o‘sib, yosh kattalashgan sari o‘sish jarayoni sekinlashadi va balog‘atga yetish davrida yana tezlashadi.
Jinsiy a’zolarning o‘sishi ham balog‘atga yetish davriga kelib ancha tezlashadi.
O‘sish va rivojlanish davrida barcha a’zolar va sistemalarning morfologik hamda funksional faoliyati davom etadi. Skelet suyaklari takomillashadi, doimiy tishlar chiqadi, organizm to‘qi- malari tarkibidagi suv miqdori o‘zgaradi. Balog‘atga yetish davridan keyin o‘sish va rivojlanish ham to‘xtaydi. Amalda, bu vaqtga kelib, bolalik davri ham tugaydi.
Bola organizmining o‘sishi va rivojlanishi bevosita tashqi muhit ta’sirida kechadi, bu jarayon markaziy nerv sistemasi va birinchi navbatda, bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Bola rivojida bir davrdan ikkinchi davrga o‘tish muddati, ya’ni morfologik, fiziologik va psixologik nuqtayi nazaridan taraqqiyot davrini aniqlash muhim ilmiy nazariya hisoblanadi.