М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

3.5. Иқтисодий таҳлил методологияси тавсифи 
 
Индукция ва дедукция
категориялари иқтисодий таҳлилнинг муҳим 
методологик асослари сифатида намоѐн бўлади. Ушбу категориялар 
иқтисодий таҳлилнинг кетма-кетлигини таъминлайди. Масалан, индукция 
деганда ўрганилаѐтган объектнинг хусусийликдан умумийликга қараб 
Иқтисодий таҳлилнинг 
методологик асослари 
Ўрганилаётган объектга 
материалистик 
диалектика нуқтаи 
назаридан ёндашиш 
Ўрганилаётган объектга 
узлуксизликни 
таъминлаган ҳолда 
тизимли ёндашиш 

---

65 
ўрганилиши тушинилади. Бунга мисол қилиб меҳнат унимдорлиги таҳлилини 
олиш мумкин. Унга вақт нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак уни бир 
соатлик мехнат унимдорлиги, бир кунлик, ўн кунлик, бир ойлик, бир 
чоралик, ярим йиллик, тўққиз ойлик, бир йиллик меҳнат унимдорлиги 
даражасигача умумлаштириш мумкин. Ёки айнан ушбу кўрсаткични макон 
нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, олдин бир кишининг меҳнат 
унимдорлиги, бир бўлинманинг меҳнат унимдорлиги ва бутун меҳнат 
жамоасининг умумий меҳнат унимдорлиги даражасигача ўрганиш мумкин. 
Дедукция методида таҳлил қилинаѐтган объект умумийликдан 
хусусийлик сари, яъни умумий кўрсаткичлардан хусусий (кичик) 
кўрсаткичларга қараб ўрганиш тушинилади. Бу усулга мисол қилиб 
бирлашмада фойда режасининг бажарилишини олиш мумкин. Ушбу 
кўрсаткич олдин бутун бирлашма бўйича ўрганилади, сўнгра унинг алоҳида 
корхоналари (фирмалари) бўйича, уларнинг алоҳида бўлинмалари бўйича 
кетма-кетликда ўрганилиб, умумий натижага қайси буғин ва бўлинмаларнинг 
ижобий ѐки салбий таъсир қилганлиги тўғрисида хулоса қилинади. 
Индукция ва дедукция усулларининг бир-бири ва амалиѐт билан 
боғлиқлигини қуйидаги чизмада ифодалаш мумкин: 
Индукция 
Дедукция
Объектни хусусийликдан 
умумийлик сари ўрганиш 
Объектни умумийликдан 
хусусийлик сари ўрганиш 
Макон ва замон
категориялари ҳам иқтисодий таҳлилнинг муҳим 
методологик асосларидан биридир. Зеро, барча иқтисодий жараѐнлар 
маконда (хўжалик юритувчи субъектда) маълум бир замон доирасида (вақт 
мобайнида) содир бўлади. Шу туфайли замоннинг ўтиши билан макондаги 
натижа ўзгаради ва унинг тескариси, яъни маконнинг ўзгариши билан замон 
ўтгандан кейин натижа бошқача бўлиши мумкин.
Масалан, маконга корхоналарни, иш жойларини, фирма каби хўжалик 
юритувчи субъектларни мисол келтириш мумкин. Булар таҳлилининг 
объекти. Замон деганда эса уларнинг маълум бир ҳисобот даври тушинилади. 
Маконда содир бўлган жараѐнлар маълум бир ҳисобот даври (замон) ўтгач 
жамланади ва умумлаштирилади. Бу ҳам шу ҳисобот даврини таҳлил қилиш 
учун маълумот манбаи бўлиб ҳисобланади. 
Макон ва замон ўртасидаги ҳамда уларнинг амалиѐт билан 
боғлиқлигини қуйидагича ифодалаш мумкин: