Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
4-MAVZU. FUQAROLAR – FUQAROLIK HUQUQINING 
SUBYEKTLARI SIFATIDA 
 
Fuqarolik  huquq  layoqati  va  muomala  layoqati.  Fuqarolarning 
tadbirkorlik  faoliyati.  Fuqarolarning  yashash  joyi.  Fuqaroni  vafot  etgan 
deb  e’lon  qilish.  Vasiylik  va  homiylik.  Fuqarolik  holati  hujjatlarini  qayd 
etish. 
 
Fuqarolik huquq layoqati va muomala layoqati 
 
Har  qanday  fuqarolik  huquqi  subyekti  uning  subyekti  sifatida 
fuqarolik  huquqiy  muomalada  faol  qatnashishi  uchun  huquq  layoqati  va 
muomala  layoqatiga  ega  bo‘lishlari  lozim.  Fuqarolik  huquqining  asosiy 
subyektlaridan  biri  bo‘lib  hisoblangan  fuqarolar  ham  xuddi  shunday 
belgilarga ega bo‘lishlari talab etiladi.  
Fuqarolik  huquq  va  burchlarga  ega  bo‘lish  layoqati  huquq  layoqati 
hisoblanadi  va  teng  ravishda  e’tirof  etiladi.  Fuqarolarni  huquq  layoqati 
mazmuni Fuqarolik kodeksida belgilab qo‘yilgan. Ayni paytda fuqarolarni 
huquq  layoqati  mazmunining  asosiy  qoidalari  mamlakatimiz  O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasida 
ham 
o‘z 
ifodasini 
topgan. 
Konstitutsiyaning 18-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida barcha 
fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, 
dini,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  e’tiqodi,  shaxsi  va  ijtimoiy  mavqeidan  qat’i 
nazar, qonun oldida tengdirlar. Binobarin, fuqarolik huquqiy munosabatda 
ham  fuqarolar  huquq  layoqatida  teng  deb  e’tirof  qilinadilar,  ya’ni  barcha 
fuqarolarga bir xildagi fuqarolik huquq va majburiyatlari belgilanadi.  
Fuqarolik  kodeksining  18-moddasi  mazmuniga  ko‘ra  fuqarolar: 
mulk huquqi asosida  mol-mulkka ega bo‘lishlari;  mol-mulkni  meros qilib 
olishlari  va  vasiyat  qilib  qoldirishlari;  bankda  jamg‘armalarga  ega 
bo‘lishlari;  tadbirkorlik,  dehqon  (fermer)  xo‘jaligi  bilan  hamda  qonunda 
taqiqlab  qo‘yilmagan  boshqa  faoliyat  bilan  shug‘ullanishlari;  yollanma 
mehnatdan  foydalanishlari;  yuridik  shaxslar  tashkil  etishlari;  bitimlar 
tuzishlari  va  majburiyatlarda  ishtirok  etishlari;  yetkazilgan  zararning 
to‘lanishini talab qilishlari; mashg‘ulot turini va yashash joyini tanlashlari; 
fan,  adabiyot  va  san’at  asarlarining,  ixtironing,  qonun  bilan 
qo‘riqlanadigan  boshqa  intellektual  faoliyat  natijalarining  muallifi 
huquqiga ega bo‘lishlari mumkin. 

---

61 
 
Qonunda  belgilangan  hollar  va  tartibdan  tashqari,  hech  kimning 
huquq  va  muomala  layoqati  cheklanishi  mumkin  emas.  Fuqarolarning 
muomala layoqatini cheklashning qonunda belgilab qo‘yilgan shartlari va 
tartibiga 
rioya 
qilmaslik 
davlat 
organining 
tegishli 
cheklashni 
belgilaydigan hujjati haqiqiy emasligiga sabab bo‘ladi. Fuqaroning huquq 
layoqatidan yoki muomala layoqatidan to‘la yoki qisman voz kechishi va 
huquq  layoqati  yoki  muomala  layoqatini  cheklashga  qaratilgan  boshqa 
bitimlar o‘z-o‘zidan haqiqiy emasdir, bunday bitimlarga qonun tomonidan 
yo‘l  qo‘yiladigan  hollar  bundan  mustasno  (Fuqarolik  kodeksining  23-
moddasi). 
O‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  43-moddasiga  ko‘ra 
jinoyat  sodir  etganlik  uchun  shaxslar  ayrim  fuqarolik  huquqlaridan 
chunonchi, xizmat bo‘yicha cheklash, muayyan huquqdan mahrum qilish, 
ozodlikni  cheklash  choralari  qo‘llanilishi  mumkin.  Umrbod  ozodlikdan 
mahrum  qilish  jazosidan  tashqari  boshqa  fuqarolik  huquqlarini  cheklash 
choralari  vaqtinchalik  harakterga  ega.  Huquq  layoqati  inson  tug‘ilgandan 
boshlab  to  u  vafot  etguncha  unga  xos  xususiyat,  sifat  bo‘lib  hisoblanadi. 
Inson o‘zini holatidan qat’i nazar chaqaloq bo‘ladimi, aqli zaif bo‘ladimi, 
ruhiy hasta bo‘ladimi baribir to‘laqonli huquq layoqatiga ega.  
Yuqorida  ko‘rsatilganidek  umumiy  qoida  bo‘yicha  huquq  layoqati 
subyekti  sifatida  mavjudlik  chaqaloq  tirik  tug‘ilishi  bilan  boshlanadi. 
Biroq,  qonun  ba’zi  holatlarda  hali  tug‘ilmagan  ya’ni  ona  qornida  homila 
sifatida  mavjud  bo‘lganda  ham  uning  kelgusidagi  manfaatlarini  qonun 
e’tiborga oladi, qo‘riqlaydi. Masalan, agar meros qoldiruvchi fuqaro vafot 
etgan  hollarda  uning  nafaqat  hayot  paytida  tug‘ilgan  farzandlari  balki, 
qonunda  belgilangan  tartibda  meros  ochilgandan  so‘ng  tug‘ilgan 
farzandlar  ham  merosxo‘r  sifatida  e’tirof  etiladilar  (FKning  1118-
moddasi). 
Uy-joy  kodeksida  belgilanishicha,  fuqarolarga  turar  joylar 
berilganda  turar  joy  hajmini  belgilashda  oilada  homilador  ayollarning 
mavjudligi  ham  hisobga  olinadi.  Huquq  layoqati  fuqaro  ya’ni,  huquq 
subyekti o‘limi bilan tugaydi.  
Bugungi  kunda  fan  texnika  taraqqiyoti  ba’zi  og‘ir  kasalliklarda 
kishini  sun’iy  ravishda  hayotini  saqlab  qolishga  imkon  beradi.  Ba’zan 
bunday holat uzoq vaqt cho‘zilishi mumkin (ba’zida yillab davom etadi va 
buni ba’zi adabiyotlarda o‘simlik hayoti deb ham ataladi). Kishini o‘simlik 
hayoti  (sun’iy  jonlantirish  holati)da  bo‘lishi  uni  o‘lim  fakti  ro‘yo 
bermaganligi  sababli  huquq  layoqatini  bekor  bo‘lishiga  olib  kelmaydi. 

---

62 
 
Biologik o‘lim hollaridan tashqari qonunda fuqaroni vafot etgan deb e’lon 
qilish taomili ham mavjud.  
Fuqarolik  kodeksining  22-moddasiga  ko‘ra  fuqarolarning  muomala 
layoqati fuqaroning o‘z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo‘lish 
va  ularni  amalga  oshirish,  o‘zi  uchun  fuqarolik  burchlarini  vujudga 
keltirish  va  ularni  bajarish  layoqatidir.  Muomala  layoqatini  yuridik 
harakatlarni  amalga  oshirish  layoqati  deb  ham  e’tirof  etish  mumkin. 
Ba’zida,  huquq  layoqatiga  ega  bo‘lgan  fuqarolar  fuqarolik  muomala 
layoqatiga  ega  bo‘lavermaydilar.  Muomala  layoqatiga  ega  bo‘lgan 
fuqarolar  o‘z  xatti  harakatlarini  anglab,  oqibatlarini  tushunib  o‘z  erki 
irodalari asosida amalga oshiradilar.  
Odatda, yangi tug‘ilgan chaqaloq garchi to‘liq huquq layoqatiga ega 
bo‘lsa ham o‘z mustaqil harakatlari bilan o‘zi uchun huquq va majburiyat 
vujudga  keltirish  qobiliyatiga  ega  emas.  Bolalar  yillar  o‘tgan  sayin  aqliy 
bilimlar  va  hayotiy  tajriba  orqali  ongi  to‘liqlashib  boradi.  18  yoshga 
to‘lganda  unda  to‘liq  muomala  layoqati  vujudga  keladi.  Ayni  paytda 
qonunda  belgilangan  tartibda  va  asoslarda  nikohdan  o‘tgan  voyaga 
yetmaganlar ham shu paytdan e’tiboran to‘la hajmda muomala layoqatiga 
ega bo‘ladilar. FKning 23-moddasiga ko‘ra voyaga  yetgan fuqarolar teng 
darajada  muomala  layoqatiga  ega  bo‘ladilar.  Fuqarolarning  muomala 
layoqati  faqat  qonunda  nazarda  tutilgan  hollarda  va  tartibda  cheklanishi 
mumkin.  Fuqaroning  o‘zi  tomonidan  yoki  boshqalar  tomonidan  uning 
muomala  layoqatini  cheklashga  qaratilgan  bitimlar  o‘z-o‘zidan  haqiqiy 
emas.  
Voyaga  yetmaganlarning  fuqarolik  muomalasida  ishtiroki  masalasi 
tabaqalashtirilgan  holda  tartibga  solinadi.  Ya’ni  6  yoshdan  14  yoshgacha 
bo‘lgan voyaga yetmaganlar va 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga 
yetmaganlarning  muomala  layoqatining  hajmi  va  mazmunida  o‘ziga 
xosliklar  mavjud.  14  yoshgacha  bo‘lgan  voyaga  yetmaganlar  (kichik 
yoshdagi  bolalar)  to‘la  ravishda  muomalaga  layoqatsiz  hisoblanadilar. 
Biroq, qonun ularga fuqarolik muomalasida qatnashish bo‘yicha muayyan 
imkoniyatlar beradi. Bunga ko‘ra 6 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan bolalar: 
1) mayda maishiy bitimlar; 
2)  tekin  manfaat  ko‘rishga  qaratilgan,  notarial  tasdiqlashni  yoki 
davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni talab qilmaydigan bitimlar; 
3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan 
muayyan  maqsad  yoki  erkin  tasarruf  etish  uchun  berilgan  mablag‘larni 

---

63 
 
tasarruf  etish  borasidagi  bitimlarni  mustaqil  ravishda  amalga  oshirishga 
haqlidirlar. 
O‘n  to‘rt  yoshdan  o‘n  sakkiz  yoshgacha  bo‘lgan  voyaga 
yetmaganlar  ota-onalari,  farzandlikka  oluvchilar  va  homiylarining 
roziligisiz quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqli: 
1) o‘z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlarini tasarruf etish; 
2)  fan,  adabiyot  yoki  san’at  asarining,  ixtironing  yoxud  o‘z 
intellektual  faoliyatining  qonun  bilan  qo‘riqlanadigan  boshqa  natijasi 
muallifi huquqini amalga oshirish; 
3)  qonunga  muvofiq  kredit  muassasalariga  omonatlar  qo‘yish  va 
ularni tasarruf etish; 
4) mayda maishiy bitimlarni hamda boshqa bitimlarni tuzish. 
Kishining  ruhiy  kasalligi,  aqli  zaifligi  uni  sud  tomonidan 
muomalaga  layoqatsiz  deb  topish  uchun  asos  bo‘ladi.  Bu  o‘rinda  shuni 
unutmaslik  lozimki,  har  qanday  ruhiy  kasallik  yoki  aqli  zaiflik  fuqaroni 
ongli  ravishda  harakatlar  qilish  va fuqarolik  muomalasida  faol  qatnashish 
imkoniyatidan  mahrum  etmaydi.  Fuqarolik  kodeksining  30-moddasida 
ko‘rsatilishicha  ruhiy  kasalligi  yoki  aqli  zaifligi  oqibatida  o‘z 
harakatlarining  ahamiyatini  tushuna  olmaydigan  yoki  ularni  boshqara 
olmaydigan  fuqaroni  sud  qonun  hujjatlarida  belgilab  qo‘yilgan  tartibda 
muomalaga  layoqatsiz  deb  topishi  mumkin  va  bunday  fuqaroga  vasiylik 
belgilanadi. Tabiiyki, muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro nomidan 
bitimlarni  uni  vasiyi  amalga  oshiradi.  Agar  fuqaro  ruhiy  kasallikdan 
davolansa, tegishli tartibda sud tomonidan to‘liq muomalaga layoqatli deb 
topilishi ya’ni, muomala layoqati tiklanishi mumkin. 
FKning  31-moddasiga  ko‘ra  spirtli  ichimliklarni  yoki  giyohvandlik 
vositalarini  suiste’mol  qilish  natijasida  o‘z  oilasini  og‘ir  moddiy  ahvolga 
solib qo‘yayotgan fuqaroning  muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik 
protsessual  qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda  cheklab  qo‘yilishi 
mumkin.  Unga  homiylik  belgilanadi.  Bunday  fuqaro  mayda  maishiy 
bitimlarni  mustaqil  tuzish  huquqiga  ega.  U  boshqa  bitimlarni  homiyning 
roziligi  bilangina  tuzishi,  shuningdek,  ish  haqi,  pensiya  va  boshqa 
daromadlar  olishi  hamda  ularni  tasarruf  etishi  mumkin.  Biroq  bunday 
fuqaro  o‘zi  tuzgan  bitimlar  bo‘yicha  va  yetkazgan  zarari  uchun  mustaqil 
ravishda mulkiy javobgar bo‘ladi.