Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
Fuqarolik huquqlarining amalga oshirilishi va burchlarining 
bajarilishi.  Fuqarolik huquqlarining himoya qilinishi 
 
Fuqarolik  huquqining  subyektlari  o‘zlarining  huquqiy  maqomidan 
kelib  chiqib,  xilma  xil  fuqarolik  huquqlarini  olish,  ro‘yobga  chiqarish 
imkoniyatlariga  egadirlar.  Fuqarolik  huquqlarini  amalga  oshirish  tartibi 
FKning  9-moddasida  belgilab  qo‘yilgan.  Unga  ko‘ra  fuqarolar  va  yuridik 
shaxslar fuqarolik huquqlarini o‘z xohishlariga ko‘ra o‘z erki irodasi bilan 
o‘z manfaatlarini ko‘zlab qo‘lga kiritadilar hamda amalga oshiradilar. Ular 
o‘zlariga  tegishli  fuqarolik  huquqlarini  shu  jumladan,  bunday  fuqarolik 
huquqlarini  himoya  qilishni  ham  o‘z  xohishlariga  ko‘ra  belgilaydilar, 
tasarruf  etadilar.  Bunda  ular  bu  huquqlarni  amalga  oshirish  yoki  amalga 
oshirmaslikni  o‘z  xohishlariga  ko‘ra  hal  etadilar.  Ularni  o‘z  huquqlarini 
amalga  oshirishdan  voz  kechishi  agar  qonunda  boshqacha  holat 
belgilanmagan  bo‘lsa,  huquqlarni  kelgusida  bekor  bo‘lishiga  olib 
kelmaydi. Bir subyekt tomonidan o‘z huquqlarini amalga oshirishi boshqa 
shaxslarni  huquqlarini  hamda  qonun  bilan  qo‘riqlanadigan  manfaatlarini 
buzmasligi lozim.  
Qonun fuqarolik huquqiy munosabat ishtirokchilarini insofli, oqilona 
va  adolat  bilan  harakat  qilishini  nazarda  tutadi.  Buning  ma’nosi  shundan 
iboratki,  toki  aksi  isbotlanmaguncha  subyekt  insofli,  oqilona  va  adolat 
bilan harakat qilgan deb hisoblanadi.  
Fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  o‘z  huquqlarini  ro‘yobga  chiqarishda 
jamiyatning  ma’naviy  tamoyillari,  ahloqiy  normalarni  hurmat  qilishlari, 
tadbirkorlar esa ish odobi, ish muomalasi qoidalariga rioya qilishlari shart. 
Ular o‘z huquqlarini amalga oshirishda boshqalarga zarar yetkazmasliklari, 
huquqlarni  suiiste’mol  qilmasliklari,  ulardan  qonun  hujjatlariga  huquqni 
mohiyatiga zid ravishda foydalanmasliklari shart.  

---

53 
 
Fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  o‘z  huquqlarini  amalga  oshirishda 
yuqorida  ko‘rsatilgan  talablarga,  shartlarga  rioya  etmasalar  sud  ularga 
tegishli huquqni himoya qilishni rad etishga haqli. 
Subyektiv fuqarolik huquqini real amalga oshirishni namoyon bo‘lish 
holatlaridan biri bo‘lib zimmasiga majburiyat yuklangan shaxsni agarda u 
majburiyatni ixtiyoriy ravishda bajarmasa, majburiyatni bajarishga majbur 
qilish  hisoblanadi.  Fuqarolik  huquqlarini  himoya  qilish  usullari  FKning 
11-moddasi mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lib quyidagilardan iboratdir: 
huquqni tan olish; 
huquq buzilishidan oldingi holatni tiklash va huquqni buzadigan yoki 
uning buzilishi xavfini tug‘diradigan harakatlarning oldini olish; 
bitimni  haqiqiy  emas  deb  topish  va  uning  haqiqiy  emasligi 
oqibatlarini qo‘llash; 
davlat  organining  yoki  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish 
organining hujjatini haqiqiy emas deb topish; 
shaxsning o‘z huquqini o‘zi himoya qilishi; 
burchni aslicha (natura) bajarishga majbur qilish; 
zararni to‘lash; 
neustoyka undirish; 
ma’naviy ziyonni qoplash; 
huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o‘zgartirish; 
davlat  organining  yoki  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish 
organining qonunga zid hujjatini sudning qo‘llamasligi. 
Fuqarolik  huquqlari  qonunda  nazarda  tutilgan  boshqacha  usullar 
bilan  ham  himoya  qilinishi  mumkin.  Masalan,  intellektual  mulk  huquqini 
himoya  qilishning  maxsus  usullari  FKning  1040-moddasida  belgilangan 
bo‘lib,  mutlaq  huquqlar  qaysi  moddiy  obyektlar  yordamida  buzilgan 
bo‘lsa,  o‘sha  moddiy  obyektlarni  hamda  bunday  buzish  natijasida 
yaratilgan  moddiy  obyektlarni  olib  qo‘yish  orqali  yoki  yo‘l  qo‘yilgan 
buzish  haqidagi  ma’lumotni  majburiy  suratda  e’lon  qilib,  unga  buzilgan 
huquq  kimga  tegishliligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  kiritish  orqali  ham 
himoya qilish mumkin. 
Fuqarolik huquqlarini himoya qilish tartibi ham o‘z mohiyatiga ko‘ra 
umumiy  va  maxsus  tartibga  bo‘linadi.  Fuqarolik  huquqlarini  himoya 
qilishning umumiy tartib umumyurisdiksiya sudlari va xo‘jalik sudi orqali 
himoya qilish asosida shuningdek, fuqaroning o‘z huquqlarini o‘zi himoya 
qilishdan  iborat  bo‘ladi.  Fuqarolik  kodeksining  10-moddasiga  asosan  
fuqarolik  huquqlari  protsessual  qonunlar  yoki  shartnomada  belgilab 
qo‘yilganidek,  ishlar  qaysi  sudga  taalluqli  bo‘lishiga  qarab,  sud,  xo‘jalik 

---

54 
 
sudi yoki hakamlik sudi (bundan keyin – sud) tomonidan himoya qilinadi. 
Qonunda  nazarda  tutilgan  hollardagina  fuqarolik  huquqlari  ma’muriy 
tartibda  himoya  qilinadi.  Ma’muriy  tartibda  qabul  qilingan  qaror  ustidan 
sudga shikoyat qilish mumkin. 
Fuqarolik  huquqining  subyektlari  o‘zlari  tomonidan  ham  fuqarolik 
huquqlarini  himoya  qilishlari  mumkin.  Biroq,  bunda  himoya  muayyan 
shartlar asosida amalga oshirilishi qonunda belgilab qo‘yilgan. FKning 13-
moddasiga  ko‘ra  fuqarolik  huquqlarini  shaxsning  o‘zi  himoya  qilishiga 
yo‘l qo‘yiladi. Fuqarolik huquqlarini shaxsning o‘zi himoya qilish usullari 
huquqni  buzishga  mutanosib  bo‘lishi  hamda  huquq  buzilishining  oldini 
olish  uchun  zarur harakatlar  doirasidan  chiqib  ketmasligi  kerak.  Masalan, 
FKning  290-moddasiga  ko‘ra  qarzdorga  yoki  qarzdor  ko‘rsatgan  shaxsga 
topshirilishi  lozim  bo‘lgan  ashyoni  saqlayotgan  kreditor  ushbu  ashyo 
haqini yoki u bilan bog‘liq chiqimlar va boshqa zararni kreditorga to‘lash 
majburiyatlari  qapzdor  tomonidan  muddatida  bajarilmagan  taqdirda  uni 
tegishli majburiyat bajarilgunga qadar ushlab qolishga haqli. 
Fuqarolik  huquqlarini  himoya  qilishning  maxsus  tartibi  faqat  qonun 
yoki  boshqa  normativ  huquqiy  hujjatlarda  maxsus  ko‘rsatma  bo‘lgan 
taqdirdagina  qo‘llanilishi  mumkin.  Masalan,  mualliflik  huquqlarini 
jamoaviy  boshqaruvchi  tashkilotlar  tomonidan  huquqlarni  amalga 
oshirilishi va himoya qilinishi. Bojxona kodeksining 382-moddasiga ko‘ra 
bojxona organlari o‘z vakolatlari doirasida intellektual mulk obyektlariga 
bo‘lgan  huquqlarni  himoya  qilish  choralarini  ko‘radi.  Bojxona  hududiga 
olib  kiriladigan  va  bojxona  nazorati  ostida  turgan  intellektual  mulk 
obyektlariga  bo‘lgan  huquqlarning  himoya  qilinishini  ta’minlash  uchun 
bojxona organlari: 
-  intellektual  mulk  obyektlariga  bo‘lgan  huquqlarning  buzilganlik 
belgilari mavjud bo‘lgan tovarlarni chiqarib yuborishni to‘xtatib turishi; 
-  intellektual  mulk  obyektlarini  o‘z  ichiga  olgan  tovarlarni  chiqarib 
yuborishni to‘xtatib turish to‘g‘risidagi qarorni bekor qilishi mumkin.  
Shuningdek,  sport  musobaqalarida  yo‘l  qo‘yilgan  qoidabuzarliklar 
aniqlangan  holatlarda  o‘yin  natijalarini  bekor  qilinishi,  g‘irromchi 
sportchilarga nisbatan ta’sir choralarini qo‘llanilishi va h.k.