Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Majburiyat taraflari 
qarzdor 
 
kreditor 
 
Muayyan bir harakatni 
qilinishini yoki undan 
saqlanishining talab etishga 
haqli bo'lgan taraf 
 
Muayyan bir harakatning 
qilishga yoki harakatning 
qilishdan saqlanishga majbur 
bo'lgan taraf 
 
 

---

215 
 
ta’minoti shartnomasida energiya bilan ta’minlovchi va abonent (iste’molchi), pudrat 
shartnomasida  pudratchi  va  buyurtmachi,  haq  evaziga  xizmat  koʻrsatish 
shartnomasida ijrochi va buyurtmachi, transport ekspeditsiyasi shartnomasi boʻyicha 
ekspeditor  va  mijoz,  vositachilik  shartnomasida  vositachi  va  komitent,  kompleks 
tadbirkorlik  litsenziyasi  (franshizing)  shartnomasi  boʻyicha  bir  taraf  –  kompleks 
litsenziar  ikkinchi  taraf  –  kompleks  litsenziat,  delikt  munosabatlarida  zarar 
yetkazuvchi  va  jabrlanuvchi  va  h.k.  Lekin  ularning  birini  qarzdor,  ikkinchisini  esa 
kreditor  sifatida  tushunmaslik  lozim.  Jumladan,  har  bir  taraf  bir  vaqtning  oʻzida 
kreditor yoki qarzdor boʻlib qolishi mumkin.  
Fuqarolik  huquqida  aksariyat  majburiyatlarda  (shartnomalarda) 
qatnashuvchi  shaxslar  bir  vaqtning  oʻzida  ham  kreditor,  ham  qarzdor 
boʻlib  hisoblanadi
.  Masalan,  oldi-sotdi  shartnomasida  sotuvchi  sotilgan  narsani 
topshirish  yuzasidan  qarzdor,  uning  summasini  talab  qilib  olish  yuzasidan  kreditor 
hisoblanadi  va  aksincha,  sotib  oluvchi  mol-mulkni  talab  qilib  olish  yuzasidan  – 
kreditor, uning summasini toʻlash yuzasidan qarzdor hisoblanadi. Binobarin, majbu-
riyatda  ishtirok  etayotgan  taraflarda,  ya’ni  kreditor  va  qarzdorda  ham  talab  qilish 
huquqi,  ham  majburiyat  boʻlsa,  bunday  majburiyatlar  (ikki  tomonlama 
shartnomalar) murakkab majburiyatlar, deb ham yuritiladi.  
Odatda,  har  bir  majburiyatda  ikki  taraf  –  kreditor  va  qarzdor 
qatnashadi.  Ammo  ba’zi  hollarda  majburiyatda  kreditor  yoki  qarzdor 
tarafida  yoxud  har  ikki  tarafda  ham  bir  necha  shaxslar  ishtirok  etishlari 
mumkin.  Bunday  majburiyatlar  koʻp  shaxsli  majburiyatlar  hisoblanadi. 
Masalan,  bir  mol-mulk  ikki  shaxs  tomonidan  sotib  olinganida  sotuvchi  huzurida 
uning summasini toʻlash yuzasidan qarzdor tomonidan ikki shaxs qatnashadi.  
Majburiyatda koʻpchilik boʻlib qatnashuvchi shaxslar  faol va nofaol 
ishtirokchilarga  ajratilishi  mumkin.  Majburiyatda  koʻpchilik  boʻlib 
kreditor  tarafida  qatnashuvchi  shaxslar  –  faol  ishtirokchilar  deb,  qarzdor 
tarafida qatnashuvchi shaxslar esa – nofaol ishtirokchilar deb ataladi. Agar 
majburiyatda qatnashuvchi shaxslar har ikki tarafda ham koʻpchilik boʻlib 
ishtirok etsa – aralash ishtirokchilar deb ataladi.  
Koʻp  shaxslar  ishtirok  etgan  majburiyatlar  ulushli  va  sherik 
majburiyatlarga boʻlinadi.  
Ulushli  majburiyatlarda  qatnashuvchi  kreditorlarning  har  biri 
qarzdordan  tegishli  ulushining  bajarilishini  talab  qilish  huquqiga  ega 
boʻlsa,  ulushli  qarzdorlardan  har  biri  oʻziga  tegishli  ulushni  bajarishga 
majbur boʻladi.  
FKning  251-moddasida  koʻrsatilganidek,  agar  ulushli  majburiyatda 
bir necha kreditor yoki bir necha qarzdor ishtirok etsa, basharti qonundan 
yoki  shartnomadan  boshqacha  tartib  anglashilmasa,  u  holda  har  bir 
kreditor  majburiyatni boshqalar bilan teng ulushlarda talab qilishga haqli, 
har bir qarzdor esa bu talabni bajarishi shart.  

---

216 
 
Ulushli  majburiyatga  ikki  fuqaro  tomonidan  ulushlarga  boʻlinib 
qurilgan  uy-joyning  sotilishida  sotuvchilardan  har  biri  oʻz  ulushiga 
nisbatan tegishli haqni talab qilish yuzasidan kreditor boʻlishini misol qilib 
koʻrsatish mumkin.  
Yuridik shaxslar oʻrtasida ham ulushli majburiyatlar vujudga kelishi 
mumkin
.