Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Masalan, sheriklik majburiyatda kreditor G. sherik qarzdorlari A. va V.lardan 
biri  aytaylik,  V.  boshqa  bir  oddiy  majburiyatda  qarz  shartnomasi  boʻyicha  G.ning 
kreditori  boʻlsa,  bunday  holda  oʻzaro  hisoblashishni  faqat  V.gina  talab  qila  oladi. 
Binobarin,  unga  nisbatan  sheriklik  majburiyati  yuzasidan  talablar  qoʻyilganida, 
faqat  uning  oʻzigina  e’tirozlar  bildira  oladi.  Boshqalar  bunday  huquqqa  ega  boʻla 
olmaydi.  
Sheriklik  majburiyatining  qarzdorlardan  biri  tomonidan  toʻla 
bajarilishi,  boshqa  qarzdorlarni  kreditorga  nisbatan  majburiyatni 
bajarishdan ozod qiladi.  
Sheriklik majburiyatini bajargan qarzdor, qonun yoki shartnomalarda 
boshqacha  tartib  belgilab  qoʻyilmagan  boʻlsa,  majburiyatni  bajargan 
qarzdor oʻz ulushini chegirib tashlab boshqa qarzdorlarga teng ulushlarda 
regress  talab  qoʻyish  huquqiga  ega  boʻladi.  Majburiyatini  bajargan 
qarzdorga  toʻlanmagan  haq  bu  va  boshqa  qarzdorlar  zimmasiga  teng 
ulushlarda tushadi (FK 254-modda).  
Agar  sheriklik  majburiyatda  kreditorlar  bir  nechta  boʻlsa,  u  holda 
sherik  talablar  vujudga  keladi  va  sherik  kreditorlarning  har  qaysisi 
qarzdorga  nisbatan  toʻla  hajmda  talab  qoʻyishga  haqli  boʻladi.  Bunday 
sheriklik  talablarga  faol  sheriklik  deyiladi.  Sheriklik  talablariga  binoan, 
qonun  yoki  shartnomada  boshqacha  hol  koʻrsatilmagan  boʻlsa,  qarzdor 
kreditorlarning  biriga  majburiyatni  toʻla  hajmda  bajarishi  mumkin, 

---

218 
 
kreditor esa qabul qilib olishga majbur. Sherik kreditorlardan har biri ham 
qarzdordan  majburiyatning  toʻla  hajmda  bajarilishini  talab  qilishga  haqli. 
Bunday  talab  qoʻyilganda  majburiyatni  solidar  kreditorlardan  biriga 
nisbatan toʻla bajarish qarzdorni majburiyatni boshqa solidar kreditorlarga 
nisbatan bajarishdan ozod qiladi (FK 255-modda, 3-band). 
Sheriklik  talablar  koʻpincha  birgalikdagi  faoliyatdan,  sherik 
mualliflikdan  va  boshqa  ba’zi  huquqiy  munosabatlardan  kelib  chiqishi 
mumkin.  Sherik  kreditorlardan  har  birining  harakati  bilan  boshqa 
kreditorning  manfaatiga  ziyon  yetkazmasligi  kerak.  Chunonchi,  sherik 
kreditorlardan birining qilgan harakati qarzdorlardan birini majburiyatning 
muayyan  qismini  bajarishdan  ozod  qilishga  qaratilgan  boʻlsa  ham,  bu 
qarzdor  sherik  kreditorlar  huzurida  majburiyatni  toʻla  bajarishdan  ozod 
boʻlmaydi.  
Qarzdor  sherik  kreditorlarning  biri  tomonidan  qoʻyilgan  talabga 
qarshi  oʻzining  boshqa  sherik  kreditorlar  bilan  boʻlgan,  mazkur  kreditor 
ishtirok  etmagan  munosabatlarga  asoslangan  e’tirozini  qoʻya  olmaydi. 
Masalan,  pudrat  shartnomasi  boʻyicha,  pudratchi  bir  necha  jamoa 
xoʻjaligining  buyurtmasiga  binoan  stadion  qurishi  kerak  boʻlib, 
keyinchalik  shu  jamoa  xoʻjaliklarining  biridan  buyurtmani  kechiktirib 
bajarishga  muhlat  olgan  boʻlsa,  qolgan  jamoa  xoʻjaliklarining 
buyurtmasini  oʻz  vaqtida  bajarishi  uchun  qoʻygan  talabiga  kechiktirib 
bajarish uchun olgan muhlatini qarshi qoʻya olmaydi.  
Majburiyatning  qarzdor  tomon  sherik  kreditorlaridan  birining  toʻla 
hajmda  bajarilishi,  uni  boshqa  kreditorlarga  nisbatan  bajarishdan  ozod 
qiladi.  
Qarzdordan majburiyatning ijrosini qabul qilib olgan sherik kreditor, 
basharti ular oʻrtasidagi munosabatlardan boshqacha tartib anglashilmasa, 
boshqa  kreditorlarga  tegishli  boʻlgan  ulushlarni  toʻlashi  shart                          
(FK 255-modda).  
Aralash  sheriklik  majburiyatlarda  bir  vaqtning  oʻzida  bir  necha 
kreditor  va  qarzdor  shaxs  ishtirok  etadi.  Bunday  majburiyatlarni  bajarish 
tartibiga faol va sust sheriklik majburiyatlarini bajarish deyiladi. Masalan, 
shaxsiy  mulk  huquqi  asosida  uy-joyga  ega  boʻlgan  bir  necha  fuqaro 
ta’mirlovchi  brigada  bilan  pudrat  shartnomasi  tuzgan  boʻlsa,  ulardan  har 
biri  majburiyatning  toʻla  hajmda  bajarilishini  brigadaning  har  qaysi 
a’zosidan talab qilishga haqli.  
Tashkilotlar yuridik shaxs sifatida mustaqil mulkiy javobgarlikka ega 
boʻlib,  xoʻjalik  hisobi  asosida  ish  olib  borganliklari  sababli,  har  qaysi 
tashkilot  majburiyatini  bajarmaganligi  uchun  oʻzicha  alohida  javobgar 

---

219 
 
boʻladi.  Lekin  ayrim  hollarda  aralash  sheriklik  majburiyati  asosida  ham 
javobgarlik  belgilanishi  mumkin.  Masalan,  turli  tashkilotlarga  qarashli 
avtomashinadan  bir  necha  fuqaroga  ziyon  yetkazilsa,  birgalikdagi  aralash 
sherik javobgarlik belgilanishi mumkin.  
Qoʻshimcha  (subsidiar)  majburiyatlar  faqat  qarzdorlar  tarafida 
vujudga  keladi.  Majburiyat  asosiy  qarzdor  tomonidan  bajarilmaganida, 
kreditor  uning  bajarilishini  qoʻshimcha  qarzdordan  talab  qilishga  haqli. 
Subsidiar  javobgarlik  asoslari  FKning  329-moddasida  nazarda  tutilgan. 
Bunga asosan, qonun hujjatlari yoki majburiyat shartlariga muvofiq, asosiy 
qarzdor  boʻlgan  boshqa  shaxsning  javobgarligiga  qoʻshimcha  ravishda 
boʻlgan (subsidiar javobgarlik) shaxsga talablar qoʻyishdan oldin kreditor 
asosiy  qarzdorga  talab  qoʻyishi  kerak.  Agar  asosiy  qarzdor  kreditorning 
talabini  qondirishdan  bosh  tortsa  yoki  kreditor  undan  qoʻyilgan  talabga 
oqilona  muddatda  javob  olmagan  boʻlsa,  bu  talab  subsidiar  javobgar 
boʻlgan shaxsga qoʻyilishi mumkin. Kreditor asosiy qarzdorga boʻlgan oʻz 
talabini  qondirilishni  subsidiar  javobgar  shaxsdan  talab  qilishga  haqli 
emas, basharti bu talab asosiy qarzdorga muqobil talabni hisobga oʻtkazish 
yoki  mablagʻlarni  asosiy  qarzdordan  nizosiz  undirib  olish  yoʻli  bilan 
qondirilishi  mumkin  boʻlsa,  subsidiar  javobgar  shaxs  oʻziga  kreditor 
tomonidan  qoʻyilgan  talabni  qondirilishdan  oldin,  bu  haqda  asosiy 
qarzdorni  ogohlantirishi,  bordi-yu  bunday  shaxsga  nisbatan  da’vo 
qoʻzgʻatilgan boʻlsa, asosiy qarzdorni ishda qatnashishga jalb qilish kerak. 
Aks holda, asosiy qarzdor oʻzining kreditorga qarshi e’tirozlarini subsidiar 
javobgar shaxsning regress talabiga qarshi qoʻyish huquqiga ega.  
Sheriklik  majburiyati  boʻyicha  boshqalar  uchun  majburiyatni  ba-
jargan qarzdor regress (qaytarma) da’vo huquqiga ega boʻlsa, qoʻshimcha 
majburiyatni uchinchi shaxsga nisbatan bajargan qarzdor, agar qonun yoki 
shartnomalarda  boshqacha  hol  belgilanmagan  boʻlsa,  shu  bajarilgan 
narsani  qaytarib  olish  huquqiga  ega  boʻlmaydi.  Masalan,  ota-onalar 
farzandlikka  olganlar,  vasiylar,  homiylar,  voyaga  yetmagan  bolalarning 
harakati  natijasida  yetkazilgan  zararni  uchinchi  shaxsga  toʻlaganlarida 
mazkur haqni qaytarib olish huquqiga ega emaslar.  
Qoʻshimcha  majburiyat  qonun  yoki  shartnomalarda  koʻrsatilgan 
taqdirdagina  vujudga  keladi.  Chunonchi,  qonunda  aytilishicha,  oʻn  toʻrt 
yoshdan  oʻn  sakkiz  yoshgacha  boʻlgan  voyaga  yetmagan  oʻsmir 
tomonidan  yetkazilgan  ziyon  uchun  ularning  ota-onalari,  vasiy  va 
homiylari  qoʻshimcha  javobgardirlar.  Qoʻshimcha  majburiyatga  yana  bir 
misol  qilib,  toʻgʻridan-toʻgʻri  shartnomada  koʻrsatilgan  boʻlsa,  boshqa 
shaxs  majburiyatining  butunlay  yoki  qisman  bajarilishi  uchun  uning  kre-

---

220 
 
ditori  oldida  javobgarlikni  oʻz  zimmasiga  olgan  kafilning  qoʻshimcha 
javobgarligini koʻrsatish mumkin. Ammo bu holda majburiyatni bajargan 
kafil regress (qaytarma) da’vo qilish huquqiga ega boʻladi.