Buyurtmalar bajarilishini nazorat qilish. Buyurtmalar soni va ularning bajarilish muddatlari moddiy-texnik ta’minot bo‘limi tomonidan nazorat qilinadi. Bunda materiallaming kelib tushish grafiklarining o‘zgartirilishi va mahsulot ishlab chiqarish grafiklari uchun mos tuzatishlar kiritilishi mumkin.
Xarid qilish jarayonining tugatilishi.Buyurtma berilgan materiallarni shartnoma shartlariga muvofiq tarzda bajarilishi savdo operatsiyasi tugatilishining muhim belgisidir. Mahsulotni qabul qilish muhim ahamiyatga ega, bu jarayon davomida materiallarga quyidagi talablar qo'yiladi:
materiallar talab etilgan sifatga ega bo‘lishi;
so‘ralgan miqdorda bo‘lishi,
aytilgan vaqtga yetkazib berilishi;
kelishilgan narxdan qimmat bo‘lmasligi;
savdo-sotiqqa mos holda rasmiylashtirilishi. Kelib tushish- 14rni rasmiylashtirish yetkazib beruvchidan tushirish vaqtida xat va kuzatuv xatini olishni ko‘zda tutadi, bu xatlarda mahsulot- larning soni va kelib tushish vaqti ko‘rsatiladi. Omborga mate- liallarning kelib tushishi maxsus nakladnoy (yuk xati)lar orqali 1111ijatlashtiriladi va mahsulotlarni ro‘yxatga olish kitobida qayd diladi.
Xomashyo va materillarga bo‘lgan ehtiyoj deb mavjud buyurtmani yoki belgilangan ishlab chiqarish dasturi bajarilishini la’minlash uchun zamr boigan ularning miqdorini ma’lum muddatga yetkazilishi tushuniladi.
Ma’lum davr davomida vujudga keladigan materiallarga ehtiyoj davriy ehtiyoj deb ataladi. L birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi ehtiyojlardan iborat.
Birlamchi ehtiyoj deb sotishga mo‘ljallangan tayyor mah- sulotlarga, bog‘lovchilarga va detallarga hamda xarid qilinadigan ehtiyot qismlariga boigan ehtiyoj tushuniladi. Birlamchi ehtiyoj liisobi matematik statistika va bashorat qilish uslublari yordamida amalga oshiriladi, bu uslublar kutilayotgan ehtiyojni aniqlash imkonini beradi.
Ehtiyojlarni noto‘g‘ri baholash yoki noaniq bashorat qilish xavfi sug‘urta zaxirasini oshirish yo‘li bilan qoplanadi.
Birlamchi ehtiyoj savdo-sotiq sohasida faoliyat ko‘rsatavotgan korxonalarda moddiy oqimlarni boshqarishning asosi hisoblanadi. Sanoat korxonalari uchun birlamchi ehtiyojni ikkilamchi tashkil etuvchilarga ajratish lozim.
Ikkilamchi ehtiyoj deb tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ehtiyot qismlarga, detallar va xomashyoga boigan ehtiyoj tushuniladi.
Misol.
Mebel fabrikasi oshxona mebeli uchun stollar isblab chiqaradi. Stolda idish yuvish moslamasi joylashtiriladi, u o‘z o‘rnida issiq va sovuq suv Krani bilan komplektlanadi.
Idish yuvish moslamasi va smesitellarga bo'lgan ehtiyoj ikkilamchi deb ataladi, chunki u birlamchi ehtiyoj (ish stollari miqdori)dan kelib chiqadi. Agar idish yuvish moslamalari va smesitellar savdo-sotiq tarmog‘iga zarur ehtiyot qismlari sifatida yetkazilsa, unda bu mahsulotlarga ham birlamchi, ham ikkilamchi ehtiyojlar o£rinli bo‘ladi.
Ikkilamchi ehtiyoj hisobida quyidagilar berilishi ko‘zda tutiladi: hajm va muddatlar to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan birlamchi ehtiyojlar; o‘ziga xosligi yoki qo‘llanilishi haqida ma’lumotlar; qo‘shimcha yetkazib berish imkonining mavjudligi; korxonaning qo‘l ostida bo'lgan materiallar miqdori. Shuning uchun ikkilamchi ehtiyojlarni aniqlash uchun hisobning determinant uslublari qo‘llaniladi.
Agar o‘ziga xos jihatlarning yocqligi yoki materiallarga boMgan ehtiyojning kamligi natijasida bu uslubni qo‘llab bo'lmasa. u holda xomashyo va materiallar harakati haqida ma’lumot asosida ehtiyojlar bashorat qilinadi.
Uchlamchi ehtiyoj deb ishlab chiqarishni yordamchi materiallarga va eskiruvchi moslamalarga bo‘lgan ehtiyoji tushuniladi. U ikkilamchi ehtiyojdan kelib chiqqan holda materiallarni ishlatish ko'rsatkichlari asosida aniqlanadi (ehtiyojlarni determinantlar orqali aniqlash), bunda mavjud materiallar harakati asosida statistik hisoblar olib boriladi yoki ekspertli yo‘nalishlar ishlatiladi.
Mavjud xarajatlar hisobidan kelib chiqqan holda materallarga brutto va netto ehtiyojlar ajratiladi.
Brutto ehtiyoj deb rejali davr mobaynida materiallarga bo lgan ehtiyoj tushuniladi, bunda omborda yoki ishlab chiqarishda mavjud zaxiralar hisobga olinmaydi. Netto ehtiyoj deb rejali davr davomida materiallarga bo'lgan ehtiyoj tushuniladi, bunda aksincha mavjud zaxiralar hisobga olinadi. U ma’lum muddat mobaynida omborda mavjud zaxiralar bilan brutto ehtiyoj o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Amaliyotda materiallarga bo'lgan umumiy ehtiyoj qo‘shimcha i-hiiyojning brutto ko'rsatkichiga nisbatan o‘sib boradi, bu ehtiyoj blilab chiqarishdagi brak va moslamalarni sozlash hamda texnik 41/mat ko'rsatish bo'yicha ishlatilib borilishi buan asoslanadi. Omborda mavjud zaxiralar bilan taqqoslangandan keyin qoldiq
Iniyoj kelib tushishi zarur bo'lgan zaxiralar miqdoriga moslash- liriladi.
Materiallarga bo'lgan har xil turdagi ehtiyojlarning o‘zaro la'siri 10.1-rasmda ko'rsatilgan.
