Limi xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish hududiy markazi

II-BOB
O‘ZBEKISTON TASVIRIY SAN’AT TARIXI HAQIDA MA’LUMOT
2.1.O‘ZBEKISTON HUDUDIDAGI KO‘HNA ME’MORIY TOPILMALAR
Bugungi O‘zbekiston hududi qadimdan odamlarning yashashlari uchun qulay joy hisoblangan. Qadimshunoslarning fikricha, ushbu hududdagi ikki daryo oralig‘ida odamlar million yillar davomida yashab kelishmoqda. Kishilik jamiyati taraqqiyotida tasviriy san’atning roli nihoyatda beqiyosdir. Odamlar hali o‘qish, yozishni bilmay turib rasm chizish bilan shug‘ullana boshlaganligi tarixdan ma’lum.
Dastlabki tasvirlar toshlarga, devorlarga, g‘orlarga, suyak yuzalariga o‘yib ishlangan. O‘zbekiston hududida ana shunday tasvirlar Surxondaryo, Farg‘ona, Jizzax, Navoiy, Toshkent viloyatlarida saqlanib qolgan. Bu tasvirlarda, asosan, hayvonlar, qushlar, ov manzaralari chaqa qilish (qattiq tosh bilan yuzani urib chiziqchalar hosil qilish) usuli bilan ishlangan. Zarautsoy (Surxondaryo)dan topilgan g‘or devorlaridagi ov manzaralari buning yaqqol misolidir.
O‘zbek xalqi qadimiy madaniyati va san’ati bilan har qancha faxrlansa arziydi. Qadimiy shahar, qal’alardan topilgan va hozir ham topilayotgan noyob, yuksak badiiy saviyaga ega san’at asarlari butun dunyo diqqat-e’tiborida ekanligi sir emas. Varaxsha, Afrosiyob, Sopollitepa, Dalvarzintepa, Xolchayon, Ayritom, Qo‘yqirilgan qal’a, Tuproqqal’a, Bolaliktepa va boshqa bir qator shahar, qal’a xarobalaridagi noyob topilmalarni izlab topishda L. Rempel, G. Pugachenkova, . E.Rtveladze, L.Albaum, B.Bulatov, Ya.G‘ulomov, S.Tolstov kabi arxeolog va san’atshunos olimlar samarali mehnat qildilar. Shulardan ayrimlari haqida ma’lumotlar beramiz.
Qo‘yqirilgan qal’a - miloddan avvalgi III-IV asrlarga oid yodgorlik. Qoraqalpog‘istonning To‘rtko‘l shahri yaqinida joylashgan. Baland devorlar bilan o‘ralgan, atrofiga handaq qazilib, suv bilan to‘ldirilgan. Devorlar orasida o‘q otadigan tuynuklar bor.
Qal’a ichida amaldorlar, askarlar uchun alohida xonalar va ibodatxona bo‘lgan. Ibodatxona binosi ikki qavatli bo‘lib, diametri 44,4 m, balandligi 9,5 metrni tashkil etadi. Bino ichida 8 ta gumbazli xona bo‘lib, u yerda devoriy rasmlar, haykalchalar, devoriy naqshlar, sopol tobutlar topilgan. Bino devorlaridagi chiltor chalayotgan ayol va qo‘sh baraban chalayotgan erkak kishi, shuningdek, qisiq ko‘zli, qulog‘iga sirg‘a taqqan, gulli ko‘ylak kiygan ayol rasmlari alohida e’tiborga loyiqdir.
Saroy zallarida devoriy rasmlar bilan bir qatorda ganchdan tayyorlangan rangli releflar, haykallar uchraydi. G‘alaba zalidagi bir relefda shoh va uning atrofidagi a’yonlar aks ettirilgan, boshqa xonalardagi releflarda esa kiyik, anor, tok novdalari o‘z ifodasini topgan.
Varaxsha- Buxoro shahridan 40 km g‘arbda joylashgan qal’a xarobasi. Hozirda bu joy cho‘lga aylangan. Arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki, mazkur hududda miloddan avvalgi ming yil davomida odamlar yashagan va bu yerlarda tasviriy san’at nihoyatda rivoj topgan.
Varaxshadagi eng katta bino 9 gektarni egallagan va balandligi
10 metrni tashkil etgan. Bu binoda hukmdorlar saroyi va ibodatxona, askarxona, aslahaxonalar bo‘lgan. Saroylardagi xonalar devoriy rangtasvir asarlari, haykallar va har xil rasmlar bilan bezatilgan.
Saroydagi xonalardan biri qizil xona hisoblanadi. Uning qizil rangli devorlarida ov manzarasi aks ettirilgan. Rassom bu tasvirni ishlashda qizg‘ish-kulrang, sariq ranglardan ko‘proq foydalangan. Mazkur tasvirning ayrim namunalari Sankt-Peterburgdagi Ermitaj muzeyida saqlanmoqda.
Ayritom - Termiz shahridan 18 km uzoqlikda, Amudaryo qirg‘og‘ida joylashgan qadimiy shahar bo‘lib, u 1932 yilda aniqlangan. Bu yerda olib borilgan qazish ishlari jarayonida turli haykallar, frizlar topilgan. Ularda chiltor, ud, nog‘ora chalib turgan ayollar va erkaklar tasvirlangan. Bu frizlar ishlanish uslubi va kompozitsiyasi jihatidan Shimoliy Hindiston haykaltaroshligiga juda o‘xshab ketadi.
Bu hol I-II asrlarda Budda dinining O‘rta Osiyoga kirib kelishi bilan izohlanadi.