Lim vazirligi

Hajmiy og’irlik. Hajmiy og’irlik deb - qattiq, suyuq va gazsimon fazalardan tashkil topgan hamda tabiiy sharoitda bo’lgan tog’ jinsining hajm birligi og’irligiga aytiladi va u quyidagicha ifodalanadi:

  ^{Gк  Gс  Gг} , g/sm³, kg/m³, t/m³

V_к  V_с  V_г

  ^{Gк  Gс  Gг} , g/sm³, kg/m³, t/m³,

V_к  V_с  V_г

bu erda  - hajmiy og’irlik, G_t, G_j, G_g - tog’ jinsining qattiq, suyuq va gazsimon fazalari og’irligi, g, kg, t; V_t, V_j, V_g - tog’ jinsining qattiq, suyuq va gazsimon fazalari hajmi, sm³, m³.

Zohiriy hajmiy og’irlik deb ataluvchi mutlaq quruq tog’ jinsining hajmiy ko’rinishiga og’irligi (_c), tarkibida eritmaydigan tuzlar va neft bo’lmagan mutlaq quruq tog’ jinsi og’irligining (G_c) xuddi shu holatdagi hajmiga (V_c) bo’lgan nisbatida aytiladi.

 _с  ^Gc , g/sm³, kg/m³, t/m³.

V_c

Ko’pgina tog’ jinslarining hajmiy og’irligi 1 dan 3,5 g/cm³ gacha o’zgarib turadi.

Katta hajmiy og’irlik (5,5 g/sm³gacha) bo’lgan og’ir ma’danli minerallardan tashkil topgan zich magmatik tog’ jinslari ya’ni gematit, magnetit, siderit va boshqalarga xosdir. Gips, tosh tuzi, ko’mir, torf, grafit va boshqalar kichik hajmiy og’irlikka egadir. Ko’mirlarning hajmiy og’irligi ularning g’ovakligi, tarkibidagi uglerod va ma’danli aralashmalar orqali aniqlanadi. ko’mirlar yakka metamorfizasiya darajasida bo’lsa, unda ularning hajmiy og’irliklarining oshishi (ortib borishi) ko’mirlarda ularning kulliligiga sabab bo’luvchi ma’danli aralashmalarning oshib borishini ko’rsatadi. Tosh ko’mirlarning hajmiy og’irligi 1,3 dan 1,5 g/cm³ gacha o’zgarib turadi. Quruq tog’ jinsining hajmiy og’irligi og’irlik va g’ovaklik funksiyasi hisoblanadi. Odatda u tog’ jinslarining solishtirma

og’irligidan kamdir (tog’ jinslarining g’ovakliligi ortishi bilan birgalikdagi hajmining ortishi hisobida). Bu ayniqsa g’ovakli cho’kuvchan tog’ jinslarida xosdir.

Bo’shliqlari bo’lmagan metallar, elementlar va ko’pgina minerallarning kimyoviy birikmalarini zichlik tavsiflari solishtirma og’irlik orqali aniqlanadi. Ularning hajmiy va solishtirma og’irliklari bir xil, lekin tog’ jinslari mineralli o’zagidan tashqari, gaz va suyuqliklar (suv, neft) bilan to’lgan kovaklar va darzliklardan tashkil topgan. Tog’ jinslarining hajmiy og’irligi qattiq suyuq va gassimon fazalarning solishtirma og’irligiga bog’liq. Bundan tashqari, tog’ jinslarining hajmiy og’irligi ularning g’ovaklik, namlik va namlanuvchanlik koeffisientlarida bog’liqdir. Quruq tog’ jinslarining hajmiy og’irligiga ko’proq g’ovaklikning o’zgarishi ta’sir etadi - uning oshib borishi oqibatida hajmiy og’irlik kamayadi.

Hajmiy og’irlik , solishtirma og’irlik o_t va govaklilik  o’zaro bog’liqdir

   _ок (1  0,02), g/sm .

3
Tog’ jinslari hajmiy og’irligining uning solishtirma og’irligiga bo’lgan nisbati - tog’ jinsri hajmining mineral moddalar bilan to’lish darajasini tavsiflaydi (ifodalaydi) va u zichlik koeffisienti deb ataladi.