Lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish

AMALIY MASHG’ULOT №3

1. 
   Mavzu: Innovatsion loyixallarni shakllantirish va rasmiylashtirish.
   

Ishdan maqsad:

1)Innovatsion texnologiyalarning asosiy tushunchalarini o’rganish.
Nazariy maьlumotlar.
Termik ishlash dastlabki va yakunlovchi termik ishlashlarga bщlinadi. Dastlabki termik ishlash maqsad-metallni kelgusi mexanik ishlashga tayyorlash. Yakulovchi termik ishlash tayyor maxsulotning xossalarini talab darajasida shakllantirishga qaratilgan.
SHunday qilib termik ishlashning asosiy maqsadi- metallarni maolum temperaturagacha qizdirib, sun maolum tezlik bilan sovitib ularning strukturasi va xossalarini kerakli bo’lgan tomonga o’zgartirish.
Metallarni termik ishlanishi uchun ularda Qizdirish va sovitishda qoldiq o’zgarishlar yuz berishlari kerak, aks xolda termik ishlashdan xojat bo’lmaydi.
Po’latlar termik ishlanadigan qotishmalar hisoblanadi, chunki termik ishlashda ularning strukturasi qoldiq faza va boshqa o’zgarishlar amalga oshadi. Bu o’zgarishlar esa-xossa o’zgarishiga olib kelishadi.
Termik ishlashning asosiy omillari, bu tempatura (t₁⁰S) va vaыt (). Bu omillar orыali termik ishlash rejimi belgilanadi. Termik ishlash rejimi deganda Qizdirish tezligi (vaыti), Qizdirish temperaturasi, tutish vaыti (_t), sovitish tezligi tushuniladi.
Termik ishlashda Po’latlarni Qizdirish temperaturalari “temir-tsementit” holat diagrammasidan qabul qilinadi.
Qizdirish temperaturalari “temir-tsementit” diagrammasining RSK (A₁), 6S (A₃) va SE (Ast) chiziыlari bilan belgilanadi.
Sovitishdagi va Qizdirishdagi farы ыiladi. SHuning uchun bu temperaturalarni farыlash uchun Qizdirishda kritik temperaturasiga “S” indeksi, Sovitishda - “ch” indeksi qo’shiladi.

1-rasm. “Temir-tsementit” holat diagrammasining po’lat qismi.
Legirlovchi moddalar kritik temperaturalarni vaziyatini щzgartiradi, shuning uchun legirlangan Po’latlarning termik ishlashda bu diagrammadan tashqaridan to’g’ri foydalanib bo’lmaydi.
Termik ishlashdagi faza o’zgarishlar.
Po’latlarni Qizdirishda va sovitishda quyidagi to’rt faza o’zgarishlar yuz beradi:
1) Qizdirishda perlitni (P) austenit (A) ga щtish. Bu daffuziya asosida boradigan o’zgarishi TAsi temperaturalarda amalga oshadi. Bunday sharoitda A-nihosil bщlishi kristallanish mexanizmi asosida kechadi: austenit o’zakchalari hosil bщlib, ular щsib donaga aylanadi.
Yakunlovchi termik ishlash tayyor maxsulotlarning xossalarini talab darajasida shakllantirishga karatilgan. SHunday kilib termik ishlashning maksadi — metallarni maolum temperaturani kizdirib sung maolum tezlik bilan sovitib ularni strukturasi va xossalarini kerakli bulgan tomonga uzgartirish, Metallarning termik ishlanishi uchun ularda kizdirish va sovitishda koldik uzgarish sodir bulishi kerak aks xolda bunday ishlashdan xojat kolmaydi. Pulatlar termik ishlanadigan kotishmalar xisoblanadi, chunki termik ishlashda ularning strukturasida koldik faza uzgarishlar amalga oshadi va bu uzgarishlar esa — xossa uzgarishiga olib keladi. Termik ishlashning asosiy. omillari, bu temperatura va vakt, Bu omillar orkali termik ishlashning rejimi belgilanadi, termik ishlash rejimi deganda kizdirish tezligi (vakti), temperaturasi, tutish vakti, sovish tezligi tushiniladi. Termik ishlashda pulatlarni kizdirish temperaturasi temir -tsementit xolat diagrammasidan kabul kilinadi va diagrammaning A1 A2 Ast chiziklari bilan belgilanadi, Sovitishdagi va kizdirishdagi kritik temperaturalar bir biridan farklanadi. SHuning uchun kizdirishda A1 ga Ac1, Az ga As3 va sovitishda Ag Agz kritik nuktalari deb ataladi.
Po’latlar austenit donasining щsish ыobilyatiga kщra asli yirik va asli mayda donali Po’latlarga bщlinadi. Austsnit donasining yiriklashishi Po’latni zarbiy xossalarni pasaytiradi va mo’rt sinish temperaturasini kщtaradi austenit donasini щsishiga dispers brikmalar (oksid, nitrid, karbidlar) tщsiыlik ыiladi.
Davlat standart (Gost 5039065) bщyicha austenit donasining щlchami 10 ballga ajratilgan. Po’lat. Austenit balli 1..5 chegarasida pщlpt yirik donali deyiladi.
2) Austenitni perlitga щtishi (AP).
Po’latni sovitishda A₁ -dan past temperaturalarda A yemiriladi va diffuziya yщli bilan ferrit bilan tsementitning mexanik aralashmasi, yaoni perlit hosil bщladi.
Po’latni щta sovish darajasiga (sovitish tezligiga) kщra austenitni p5ermitga щtishi uch bosыichni kechadi: a) austenitdan uglerodni ajrab chiыishi va temir karbidini hosil bщlishi: b) - temirni -temirga щtishi; v) martensit hosil bщlishi. Bu o’zgarishlar 2-rasmda kщrsatilgan.

2-rasm. Austenitni izotermik parchalanish diagrammasi.
Austenitni permitga щtish vaыti bilish uchun austenitni izotermik parchalanish diagrammasi xizmat ыiladi (2-rasm).
Permitni hosil bщlishi vaыtida diffuziya ‘odisasi katta rolp щynaydi. Austenitni permitga щtishida hosil bщladigan maxsulotlarning dispersligi sovish tezligiga boьliы. Bu jarayonda plastikasimon strukturalar hosil bщladi.
550⁰S-dan past temperaturalarda uglerod atomlari austenit katta taqsimlanadi (diffuziya tezligi kichik), uglerod miыdori kamaygan austenit sirpanish mexanizmi bщyicha ferritga aylanadi va ignasimon tsementit hosil bщladi. Bunday strukturagabeynit deyiladi.
Karbid hosil ыilmaydigan elementlar (su,Ni,Si, Al )s-diagrammani щng tomonga siljitadi va A P щtishini sekinlashtiradi, ammo S-diagrammaning shakli щzgarmaydi.
Karbit hosil ыiluvchi elementlar (Mn, Gr, Mo, W,V) ‘am AP щtishini sekinlashtiradi, ammo turli temperaturalarda turlicha: 700...500⁰ S da sekinlashtiradi, 500...400 keskin sekinlashtiradi (AT); 400...30⁰S-da faza o’zgarishi yana susayadi (AB). Bu ‘odisalar S-dianrammada ikkita maksumum hosil ыiladi. Bunda yxol kompleks legirlangan Po’latlarda uchraydi.
3) Austenit uzluksiz sovutganida u diffuziyasiz martensitga щtadi. Martensit plastikasimon (ignasimon) tuzilishga ega bщlib, u uglerodni -temirdagi щta tщyingan ыattiы eritmasidir. Martensit hosil bo’lishiga olib keladigan sovish tezligiga kritik sovitish tezligi deb ataladi (Vk).Martensit uzluksiz sovitishda, temperaturalar oraliьida hosil bщladi (3-rasm).


3-rasm. Martensimon hosil bщlishining boshlanish (Mb) va tugashi temperaturalarini(Me’nat) pщlptdpgshi uglerod miыdoriga ыarab o’zgarish grafigi.
Kuchli karbid hosil qiluvchi elementlar karbitlari (NiC,NgC, ZrC) austenit donasini щsishini sekinlashtiradi va bunday elementlar bilan legirlangan Po’latlarni sovitishda hosil bщlgan martensit mayda ignasimon kщrinishda bщladi.
Martensit Po’latda ichki kuchlanishlar hosil qiladi, Po’latni ichki energiyasi ortadi, Po’lat beыaror xolat kechadi. Bunday ‘olatga erishish termik ishloviga toblash deb ataladi. Po’latlarni toblashda ularni Vk-dan katta bщlgan tezlik bilan sovitish kerak. SHunda yuыori temperaturadagi austenit xolat past temperaturada saqlanib qoladi, va o’ta sovitilgan austenit diffuziyasiz martensitga щtadi. Bunday ‘olat beыaror bщladi, va vaыt щtishi bilan Po’lat barыarorroы bщlgan ‘olatga intiladi, tabiiy xodisa.
4) Po’latni bo’shatishdagi o’zgarishlar. Beqaror holatda bщlgan martensit qizdirilganda u, parchalanib ferrit va tsementit aralashmasini hosil ыiladi. Bunday ‘odisaga bo’shatish deyiladi.
Toblangan Po’latni bo’shatish to’rt bosqichga bo’linadi: karbitlanishni boshlanishi, karbitlarni shakllanishi, karbidlarni o’sishi va yiriklashishi.
Ko’zlangan maqsadga ko’ra bo’shatishning quyidagi uch xili qo’llaniladi:
a) past temperaturali bo’shatish (t200⁰S). Bunda bo’shatilgan martensit hosil bщladi, Po’latning plastikligi (qovushqoqligi ) ortadi;
b) o’rta temperaturali bo’shatish (t=300...500⁰S). Bunday temperaturalarda martensitdan tryusstit hosil bщladi, Po’latning elastiklik xossalari ortadi. v) Yuqori temperaturali bo’shatish (t=550-650⁰S).
Bunday temperaturalarda martensitdan sorbit hosil bo’ladi va Po’latning barcha xossalari ortadi.
Po’latlarda bo’shatish mo’rtligi.
Po’latlarni mo’rt yemirilishga qarshiligi ularni eng muxim, ishonchliligini bildiruvchi, ko’rsatkich hisoblanadi. Toblangan Po’latlar bo’shatilgan 200-300⁰ S va 500-550⁰S-da Po’latning zarbiy ыovishoыligi keskin pasayib ketar ekan. Bunday hodisaga bo’shatish mo’rtligi deb ataladi. 300⁰S-dagi mo’rtlanishga legirlovchi moddalar karbidlarini yiriklashiga olib keladi.
Barcha Po’latlarda uchraydigan 300⁰Sdagi mo’rtlanishni bartaraf ыilish, yoki oldini olib bo’lmasa, 500⁰S-dagi mo’rtlanishni shu temperaturalarda Po’latni tez sovitib, oldini olish mumkin. Bunday ыilinsa, legirlovchi moddalarni karbidlari yiriklashishiga ulgurmaydi va Po’latlarda ikkinchi tur mo’rtlashish amalga oshmaydi.


Xulosa.
Metallarga termik ishlov berish yakunlovchi operatsiyalardan xisoblanib, uning usullari metall xossalariga qarab turlicha bo’ladi. Po’latlarga termik ishlov berishda ko’rdikki po’latlarning strukturasi o’zgarib ketadi. Xossalari xam butunlay yoki qisman o’zgaradi.