|
II.8. TO`GARAK OG’IZLILAR SINFINING SISTEMATIKASI
VA EKOLOGIYASI
To`garak og’izlilar sinfiga 45 taga yaqin tur kiradi va ular 2 ta kenja sinfga bo`linadi: minogalar – Petromyzones va miksinalar – Myxini.
Minogalar kenja sinfiga bitta minogasimonlar (Petromyzoniformes) turkumi va bitta minogalar (Petromyzonidae) oilasi kiradi. Bu oilaning 7 ta avlodi va 24 ta turi ma`lum.
Minogalarda miksinalarga nisbatan parazitlik qilib hayot kechirish ancha kuchsiz rivojlangan, ya`ni ular chala parazitlar hisoblanadi. Minogalar baliqlarga yopishib ularning qonini so`radi va go`shti bilan oziqlanadi. Ayrim turlari ba`zan baliq ikralarini ham yeb qo`yadi, oshqozonidan suv o`tlari ham topilgan. Minogalarning halqumi 2 ta nayga bo`lingan, yuqorigisi qizilo`ngach vazifasini, pastkisi esa nafas nayi vazifasini bajarib, ichki jabra teshiklariga ochiladi. Jabra teshiklari 7 juft. Minogalar qo`sh qavat orqa suzgich qanotini, birmuncha yaxshi takomil etgan ko`zlari bilan eshituv organlarini, og’iz oldi va jabra apparatining yaxshi rivojlangan skeletini va to`g’ridan-to`g’ri tashqariga ochiladigan jabra teshiklarini saqlab qolgan.
Minogalar miksinalardan farq qilib ularning rivojlanishi metamorfozli, ya`ni o`zgarish bilan boradi. Tuxumdan chiqqan lichinkasi – qumteshar deyiladi. Lichinkalari voyaga yetganlaridan farq qiladi. Minoga lichinkalarining og’zi voronkasimon bo`lmay, balki tirqishli yorig’i bor. Halqumi qizilo`ngach va nafas olish naylariga ajralmagan. Ularning hayot kechirishi lantsetniklarnikiga o`xshash, daryoda yashab ko`p vaqtini suv ostida qumga ko`milib hayot kechiradi (29-rasm). Qumteshar voyaga yetgan minogaga aylanguncha, odatda 4-5 yil kerak bo`ladi. Ular yer shari suvliklarida keng tarqalgan. Ko`pchilik turlari dengizlarda yashaydi. Minogalar ichida daryolarda yashaydigan turlari va oraliq turlari, ya`ni dengizlarda yashab, urchish uchun daryolarga o`tadigan turlari ham bor.
M
29-rasm. Minogalarda jabra joylashgan joyining yoshiga qarab o`zgarishi: I-qumteshar (minoganing lichinkasi), II-voyaga yetgan minoga: 1-halqumdagi jabra teshiklari;
2-qizilo`ngach; 3-nafas nayi; 4-nafas nayini qizilo`ngachdan ajratib turadigan to`siq.
DHda minogalarning 8 ta turi uchraydi. Daryo minogasi boltiq dengizi va Shimoliy dengiz havzalarida yashaydi. Ular Yevropa dengizlarida, Osiyo va Amerikaning shimoliy dengizlarida ko`p uchraydi, asosan daryolarda ko`payadi.
Neva minogasi urchish, ya`ni ikra tashlash uchun dengizdan daryoga o`tadi. Neva minogasi Fin ko`rfazidan yiliga 2 marta, bahorda va kuzda Neva daryosiga o`tadi. Ular yozda ikra tashlaydi. Kuzda daryoga kirgan Neva minogalari bu yerda qishlab qoladi. Urg’ochi minogalar bir yo`la 10 minglab ikra tashlaydi. Ikra tashlagandan keyin barcha erkak va urg’ochi minogalar halok bo`ladi, ya`ni bu minogalar hayoti davomida bir marta tuxum qo`yadi.
Daryo mnogasining (Lampetra fluviatilis) uzunligi 40 sm. Ikra tashlash paytida daryo minogalari oziqlanmaydi va natijada ichagi qisqara boshlaydi.
Soy minogasi (Lampetra planeri)ning uzunligi 16-30 sm atrofida bo`ladi. Ular, asosan Yevropa daryolarida yashaydi, dengizlarda uchramaydi, may oyida ikra tashlab, so`ngra halok bo`ladi. Ularning ov ahamiyati yo`q. Minogalar orasida eng yirigi dengiz minogasi (Petremyzon marinus) bo`lib tanasining uzunligi 90-100 sm ga, og’irligi esa 3 kg ga yetadi. Degiz minogasi Atlantika okeanining shimoliy qismida keng tarqalgan. Bu tur shimoliy Amerika daryo va ko`llariga ham o`tib, ko`l populyatsiyasini hosil qiladi. Ular shimoliy Yevropa qirg’oqlarida, ba`zan Boltiq dengizida ham uchraydi. Dengizlarda yashasada, lekin ikra tashlash uchun daryolarga o`tadi. Bu minogalar 240 mingtagacha tuxum tashlaydi. Ular dengizlarning 500 metrlik chuqurliklarida yashaydi. Ko`proq baliqlar bilan va ba`zan esa suv osti umurtqasizlari bilan oziqlanadi. Ikrasini balchiqni kavlab chuqurcha ichiga qo`yadi. Dengiz minogalari, asosan bahorda daryolarga kelib ikra tashlaydi va so`ngra yana dengizga qaytadi. Ov qilish ahamiyati katta emas. Dengiz minogalarning qorin pardasi va ikralari zaharli. Shuning uchun ham ularning go`shtini ist`emol qilish oldidan, albatta qorin pardasi olib tashlanadi.
Tipik oraliq turlariga Kaspiy minogasi (Caspiomyzon wagneri) kiradi. Kaspiy minogasi, asosan Kaspiy dengizi va unga qo`shiladigan daryolarda yashaydi. Kaspiy minogasi ikra tashlash uchun Volga, Ural, Kuru, Terek daryolariga kiradi. Ularda ikra tashlash sentyabrdan to dekabrgacha davom etadi. Kaspiy minogasining uzunligi 40-50 sm, og’irligi 200 g keladi. Ular ham ikra tashlash davrida oziqlanmaydi va ikra tashlagandan keyin halok bo`ladi. Kaspiy minogasi ko`p miqdorda ikra tashlash davrida ov qilinadi, ikrasi zaharli hisoblanadi. Umuman, minogalar yer yuzidagi o`rtacha kenglikdagi daryo va dengizlarda, janubda esa Kaliforniya, Marokko, O`rta yer dengizi va Yaponiya dengizi suvlarida keng tarqalgan MDHda Kaspiy dengizida, Volga, Ural, Kura, Terek va Neva daryolarida uchraydi.
Dengiz minogalari mart-aprel oylarida Volga daryosiga o`tadi. Boltiq dengizidan esa ular may oyining oxirlarida tuxum qo`yish uchun daryolarga o`tadi. Odatda, erkak minogalar urg’ochilarining tuxum qo`yishi uchun joy tayyorlaydi. Uya tayyor bo`lgach urg’ochilari og’iz voronkasi bilan uya ostidagi birorta substratga yopishib tuxum qo`yadi. Ba`zan minogalar bir joyga to`dalashib, bir uyaga 40000 dan ortiq tuxum qo`yadi. Tuxum qo`yib bo`lgach ular odatda halok bo`ladi. Tuxumdan qumteshar degan lichinka chiqadi. Ozuqa yetishmaganda minoga lichinkalari o`z joyini bir necha marta o`zgartiradi. Yosh minogalar daryoda 6 yil yashaydi so`ngra dengizga qaytadi. Daryodan dengizga o`tish davrida oziqlanmagan och minogalar seld, losos, treska kabi baliqlarning biqiniga yopishib, tangachalarini teshadi va bu baliqlarning qonini so`radi. Ozuqasi ko`p bo`lsa minogalar tez o`sib, bir yilda ularning uzunligi 0,5 m gacha va og’irligi 200 g gacha yetadi.
MDHda minogalar, asosan Boltiq dengizidan va unga quyiladigan daryolaridan ovlanadi. Volga daryosida esa minogalar tuxum qo`yishga chiqayotganida ovlanadi. Minogalar orasida, ayniqsa, dengiz minogasi Shimoliy Amerika daryo va ko`llarida baliqchilikka katta ziyon yetkazadi. Soy va daryolarda uchraydigan mayda minogalar parazitlik qilmaydi. O`rta Osiyoda minogalar uchramaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
