Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

238-rasm. Yo`ldoshli sutemizuvchilarning shajarasi.

Ularning primitiv guruhi - hasharotxo`rlar vakillari Mo`g’ulistonda ustki bo`r qatlamlaridan topilgan. Ehtimol, yo`ldoshlilarning boshqa barcha turkumlari hasharotxo`rlardan kelib chiqqan bo`lsa kerak.

Barcha dalillarga qaraganda hozirgi yirtqichlar va kurakoyoqlilar kreodontlar (Creodonta)dan kelib chiqqan. Kreodontlarga hozirgi toq tuyoqlilarni paydo qilgan qadimgi qazilma toq barmoqlilar, hozirgi juft tuyoqlilarni paydo qilgan qadimgi qazilma juft barmoqlilar, hozirgi zamonda yashab turgan damanlar, xartumlilar, sirenlar ham ularga yaqin turadi. Noto`liq tishlilar, naytishlilar, kemiruvchilar, kitsimonlar ham qadimgi sutemizuvchilar bo`lib, ular ham to`g’ridan-to`g’ri eng qadimgi hasharotxo`rlardan kelib chiqqan. Maymunlarning qazilma qoldiqlari paleotsen davridan ma`lum. Quyi oligotsenda daraxtda yashovchi maymunlar-propliopitekuslar (Propliopithecus)dan gibbonlar va Hindistonning miotsen davrida yashagan antropoidlarga yaqin bo`lgan yirik ramapitekus (Ramapithecus)lar kelib chiqqan. Janubiy Afrikaning to`rtlamchi qatlamlaridan topilgan avstralopitekuslar (Australopithecus) va ayniqsa, yuksak odamsimon maymunlar pleziantropus (Plesianthropus) hamda parantropus (Paranthropus) katta ahamiyatga ega. Biroq eng yuqori odamsimon maymunlardan odam paydo bo`lishi bu evolyutsiyadagi eng katta sakrash bo`lib, bu jarayon tabiatga emas, balki jamiyat omillariga bog’liqdir.
Uchlamchi davr oxirlari va to`rtlamchi davrning boshlarida shimoliy yarimsharda iqlim ancha o`zgarib, havo sovub ketgan. Suv bilan quruqlikni o`zaro qaytadan taqsimlanishi natijasida iqlimning kontinantligi ham kuchayadi.
Ana shu vaqtda Janubi-Sharqiy Osiyoda odam paydo bo`ladi va uchlamchi davrda hukm surgan katta-katta sutemizuvchilar asri tugab, odam asri boshlangan. Odam tabiatda birdaniga hukmron bo`lgan emas, albatta. Uchlamchi davrning oxirlarida, mamontdan tashqari zubrlar, junli karkidonlar, shimol bug’ulari, leminglar kabi turlarni o`z ichiga olgan «mamont faunasi» deb ataluvchi shimoliy fauna, primitiv otlar, jirafalar, tuyalar kabi hayvonlarni o`z ichiga olgan «gipparion faunasi» deb ataluvchi Janub faunasini siqib, Janub tomonga surilgan.
Mamont faunasida ham gipparion faunasida ham hozirgi sutemizuvchilarning urug’lari va hatto turlari ko`p bo`lgan. Keyinchalik ulardan hozirgi zamondagi faunalar kompleksi tashkil topgan, shu bilan barcha to`rtlamchi davrning o`rtalaridayoq odam bir qancha yirik sutemizuvchilarni qirib yoki kamaytirib, faunaga juda katta ta`sir ko`rsatdi.