Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

II.4. UMURTQALILAR (VERTEBRATA) YOKI BOSHSKELETLILAR (CRANIATA) KENJA TIPI

Umurtqalilar kenja tipining umumiy tavsifi. Umurtqalilar kenja tipi vakillarining tashqi va ichki tuzilishi, ko`payishi, rivojlanishi, sistematikasi va kelib chiqishi.

Umumiy tavsifi. Umurtqalilar xordalilar tipining, umuman hayvonot dunyosining eng yuksak rivojlangan guruhi hisoblanadi. Umurtqalilar faol harakatlanib hayot kechirishga o`tgan boshskeletsizlardan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. Irsiy o`zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish natijasida boshskeletsizlar orasidan faol oziqlanishga moslashgan, ya`ni nerv, harakatlanish sistemasi va boshqa organlari birmuncha yaxshiroq rivojlangan shakllari ajralib chiqqan. Evolyutsiya jarayonida ularning tuzilishi tobora murakkablashib borishi tufayli umurtqalilar kelib chiqqan (13-rasm).



13-rasm. Umurtqalilarning tuzilish sxemasi: I-uzunasiga kesmasi; II-boshining ko`ndalang kesimi; III- gavdasining ko`ndalang kesimi; IV- dumning ko`ndalang kesimi: 1-xorda; 2-orqa miya; 3-bosh miya; 4-jabra yoriqlari; 5-yurak; 6-o`pka; 7-bosh buyrak yoki pronefros; 8-tana buyrak yoki mezanefros; 9-chanoq buyrak yoki metanefros; 10-jinsiy bez; 11-oshqozon; 12-ichak; 13-oshqozon osti bezi; 14-jigar; 15-taloq; 16-siydik pufagi; 17-kloaka; 18-postanal ichak; 19-uzunchoq miya;
20-muskullar; 21-miya qutisi; 22-jabra yoriqlari; 23-og’iz-xalqum; 24-qorin aortasi; 25-ichki jabra yoriqlari; 26-tashqi jabra yoriqlari; 27-jabra xaltasi; 28-keyingi kardinal vena; 29-orqa aortasi;
30- pronefrotik kanal; 31-selom; 32-o`ng yon venasi; 33-suzgich qanot shu`lasi; 34-umurtqaning ustki yoyi; 35-umurtqaning pastki yoyi; 36-dum arteriyasi; 37-dum venasi.


Tashqi tuzilishi. Umurtqalilarning tanasi bosh, bo`yin, gavda, oyoqlar va dum bo`limlardan iborat. Terisi ko`p qavatli epiteliy va uning ostida joylashgan biriktiruvchi to`qima qavatidan iborat. Teri hayvon organizmini turli mexanik va tashqi muhitning boshqa zararli ta`sirlaridan himoya qiladi. Teri turli o`simtalar, xususan suyak yoki muguz tangachalar, pat, yung va har xil bezlarni hosil qilishi mumkin. Teridan hosil bo`lgan o`simtalar har xil sistematik guruhlarda turli xil bo`ladi. Umurtqalilar odatda umurtqasizlarga nisbatan ancha yirik. Uzunligi bir necha mm dan (ayrim baliqlar) 30 m gacha (ayrim kitlar) bo`ladi.
Harakatlanish organlari dastlabki suvda yashovchi umurtqali hayvonlarda suzgichlardan iborat. Quruqlikda yashashga moslashganlarida esa harakatlanish organlari vazifasini oyoqlar va qanotlar bajaradi.