Қўлёзма ҳуқуқида абдиев азамат Турғанбаевич

Жийдели Байсын топоними ҳақида қуйидагича маълумот мавжуд: «Оролнинг Жанубий ёқасидаги Бойсун қозоқ, унинг нарисида Жийдели деган кўлнинг ўрни бор. Иккаласини Жийдели Байсын дейишади. Жийдели кўли ҳозир сув остида қолган».²
Сурхондарёдаги Бойсун эса, Орол денгизи, Туркистондан кўчиб келган уруғ-қавмларнинг олдинги манзилларини, уларнинг номларини муқаддас хотира сифатида Байсын таў, Байсын кѳл сингари номлар билан атаган бўлса, эҳтимол³ -деб ёзади ўзбек фольклоршуноси Х.Зарипов. Хуллас, Байсын атамаси Орол денгизи атрофлари билан боғлик жиҳатлари бор эканлиги ҳақида олимларнинг мулоҳазалари мавжуд.
«Алпомиш» достони лексикасида таў, жар, жап, тѳбешик, атаў атамалари, яъни оронимик индикаторлар ҳам учрайди: Куба таўдың басында бир ақшам мийман болып кетейин деген батырға қыял келди (Ҳ,68).
Антропонимлар. Алпамысжан келсин деп (Ҳ,16). Қадимги туркий халқларда Алпамыс антропонимидаги Алп сўзи 1) қобилиятли, мерган; 2) қаҳрамон, мард, эр юрак, ботир каби маъноларда қўлланган.⁴ Қадимги турклар (Қўнғирот қабилалари) янги туғилган чақалоққа ботир бўлсин деб лақаб эмас, исм қўйишган. «Алпамыс» атамаси оғзаки сўзлашув тилида
Алпамыс, Алфамыш, Алпомиш, Алпомша, Алп-Манаш каби талаффуз қилинган. Достоннинг ўзбекча вариантида Алпомиш номи етти яшар Ҳакимбекка мерганлиги учун берилган.⁵ Достоннинг қозоқча вариантида Қўнғиротли Бойбўри қаригунича фарзанд кўрмаганлиги: «Бала кѳрмей Байбѳри, Кѳзиниң жасы кѳл бопты, Алпысқа келген жасында» деген қатарлар бар.¹ Қорақалпоқча вариантида ҳам Бойбўри олтмиш ёшигача фарзанд кўрмагани таъкидланади. Шунга биноан Алтымышбай, Алпыс, Алпамыш, Алпамыс номлари қўйилиши эҳтимолдан йироқ эмас.
Тайшахан антропоними бўйича Ш.Абдиназимовнинг фикри ҳақиқатга яқин. Фикримизча, Тайшахан хусусий исм эмас, балки лақаб бўлиши мумкин. Чунки, Тайша сўзи «Қирқ қиз» достонида ҳам учрайди (Суртайша). Тайшахан сўзи икки ўзакдан иборат. Тайша - хитой тилида «бардам, бадавлат» кишининг боласи маъносини билдирган.² Хон сўзи ҳам хитой тилидан ўзлашган. Бу сўзлар хитой тилидан мўғул тилларига ва шу оилага мансуб қалмоқ тилига ўтган. Чунки, илгари хонлар элларга ҳужум қилганларида ҳар бир боласига алоҳида ҳарбий бўлинмалар қолдиришган ва эл бошқариш ҳуқуқини берган. Шу сабабли халқ орасида душман хонлар болалари «Тайшалар» деб номланган.
Достонда туркий халқларга оид кўпгина этнонимлар қўлланган. Унда Қўнгирот этноними кўп учрайди. Қўнғирот қабилаларининг қорақалпоқ халқининг халқ бўлиб шаклланишида маълум даражада ўрни бор. Масалан:
Ерте әййем заманда,
Ол заманның қәдиминде,
Жийдели Байсын халқында,
Қоңырат деген ел еди,
Руўы еди ырғақлы,-деп басланады.
Ушбу бобнинг иккинчи бўлими «Бошқа тиллардан ўзлашган сўзлар» деб номланиб, достон лексикасида учрайдиган хитой, форс, араб тилларидан ўзлашган сўзлар таҳлилига бағишланади.
«Алпомиш» достони лексик таркибида қуйидаги хитойча сўзлар учрайди: алтын сўзи.³ Бу сўзнинг биринчи қисми ал туркий тилларда
«қизил» маъносини, иккинчи қисми тун хитой тилида «металл» маъносини билдиради. Масалан: Алтыннан сарай салдырдың (Ҳ,29). Маҳмуд
Қошғарийнинг «ДЛТ» асарида бу сўз қуйидаги маънода қўлланган: а:л-тоқ сары (1,110).
Қорақалпоқ тилидаги бақсы сўзи ҳам бир пайтларда хитой тилидан ўзлашган «пакси» - ўз ишининг моҳир устаси деган сўздан олинган. Масалан: Бақсы, жыраў айттырды (Ҳ,59).
Достондаги форсча-тожикча ўзлашмаларни қуйидаги маъновий гуруҳларга бўлиш мумкин:

1. 
   Ижтимоий-сиёсий сўзлар: сарай (Ҳ,47) - сарай (ll,30),⁴ саўда (Ҳ,45)
   

•