|
соўда (11,66), зиндан (Ҳ,49) - зэндан (1,768).
Диний тушунчалар: пир (Ҳ,17) - пир (1,324), гүнә (Ҳ,24) -гонах (11,30), дозақ (Ҳ,44) - дузах (1,678), пайгамбар (Ҳ,52), -пайгамавар (1,333).
Иқтисодий ҳаётга оид сўзлар: пул (Ҳ,64) - пул (1,315), кисе (Ҳ,66) - кисэ (11,378), кәбап (Ҳ,49) - кабаб (11,306), сарпай (Ҳ,68) - сарпайы (11,31).
Араб тилидан ўзлашган сўзларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин:
Ижтимоий-сиёсий сўзлар: халық (Ҳ,62) - халика, султан (Ҳ,24)
султанун, ҳал (Ҳ,45) - хал, әскер (Ҳ,48) -аскар ва ҳ.
Диний тушунчалар: ислам (Ҳ,42) - исламун, ийман (Ҳ,27) - иман, әжел (Ҳ,56) - ажалун, шейит (Ҳ,55) - шахид, алла (Ҳ,56) - аллаҳу ва ҳ.
Мавҳум сўзлар: абад (Ҳ,25) - абадун, сабыр (Ҳ,33) - сабр, интизар (Ҳ,44) -энтэзар, әдил (Ҳ,47) - адл, сайран (Ҳ,34) -сайр, қыял (Ҳ,47) - хайал ва шу каби сўзлар.1
Ишнинг иккинчи боби ««Алпомиш» достони тилининг лексик- семантик хусусиятлари» деб номланади ва у икки бўлимдан иборат. Биринчи бўлимда «Достондаги сўзларнинг лексик-семантик гуруҳлари» таҳлил қилинади. Улар қуйидаги гуруҳларга бўлиб ўрганилган:
Сўзлар нутқ жараёнида қанчалик кўчма маънода қўлланиш имкониятига эга бўлса, у семантик бой, гўзал, ифодали, эмоционал- экспрессив, таъсирчан, образли сўзга айланади. Бу ҳодиса «Алпомиш» достонида ҳам кўзга ташланади. Масалан, бас сўзи асосий маъносида «одамнинг боши»ни билдирса, кўчма маънода ҳар хил предметларни билдириши мумкин: Таў басында жатар қар (Ҳ,44), Басымызга қайта келди бул заман (Ҳ,87), Қырық кәнизге бас болып (Ҳ,19), Бул мергенге бас болған (Ҳ,57), Басынан тайған заманы (Ҳ,56), Басты қосып сапар тартқан екенсиз (Ҳ,49), Сен кеткен соң қаңғырады басымыз (Ҳ,53), Аўзы-басы тобарды (Ҳ,45) ва бошқалар. Юқоридаги мисолларда басты қосып «бирлашиб», басымыз қаңгырады «аҳилликни йўқотиш» «сарсон-саргардонлик», аўзы басы
тобарды «ғазаби келди» кабилар бошқа маъноларни билдирган. Яна таўдың басы, қырық кәнизге бас болып (Ҳ,14), бул мергенге бас болган (Ҳ,57) бирикмаларида ўхшашлик асосида, предметнинг юқори қисми, раҳбар маъноларида келган. басынан тайган заманы (Ҳ,56) бирикмасида «бахтсизликка учраш», алтаўы бас қосыпты (Ҳ,55) бирикмасида «тўпланиб, маслаҳатлашиб» каби маъноларни ифодалаган.
«Алпомиш» достони тилида метафораларнинг икки хили: а) умумхалқ тилига хос; б) халқ тилида қўлланадиган образли метафоралар учрайди:
а) умумхалқ тилига хос метафоралар. Масалан:
Жердиң бетине зобалаң салды (Ҳ,10).
Булақ болып ийеди (Ҳ,59).
Дүньяның жүзи тар еди, жердиң жүзи қар еди (Ҳ,47).
Таў басында жатар қар (Ҳ,44).
Бу мисоллардаги тагига чизилган жердиң бети бирикмаси одамнинг бети, жердиң жүзи, күнниң жүзи бирикмалари «одамнинг юзи», таўдың басы «одамнинг боши» маъноларини билдирган.
б) халқ тилида қўлланадиган образли метафоралар. Масалан:
Таздың кеўли тасады (Ҳ,45).
Ышқы отына жанаман (Ҳ,16).
Кѳкиреги қара (Ҳ,10).
Бу мисоллардаги тагига чизилган сўзлар умумхалқ тилида қўлланадиган образли метафоралардир.
Достонда метонимия йўли билан кўчган маъно қуйидаги сўзларда учрайди:
Алдын баслап кеткен ол қара Нарым,
Изинен кеткенди қуба ингени,
Ортасында кеткен ақша ботасы,
Қолымнан услатпай кетти ойнақлап (Ҳ,25).
Бу мисолларда нар сўзи Бойбўрини, инген сўзи Гулпаршиннинг онаси Жантилести, бота сўзи Гулпаршинни англатади.
Дизден мамықсалдырып (Ҳ,68)
Туркий тилларда мамық сўзи пахтани англатади. Масалан, Маҳмуд Қошғарийнинг асарида мамуқ - сўзига «памуқ, пахта» деб изоҳ берилган (1,360). Бу сўз қорақалпоқ тилида семантик ўзгаришга учраган ва достонда «қуш пари солиб ишланган тўшак» маъносида қўлланган. Дәстеси дандан, игри алмас (Ҳ,45), Гәўҳар кийди басына (Ҳ,15). Алмас сўзи ҳам достонда «олмосдан ишланган қилич», гәўҳар сўзи «гавҳар тошли бош кийим» маъноларини англатиб келган.
Достонда синекдоха усулида маъно кўчиши инсон ва ҳайвонлар аъзолари орқали уларнинг ўзларини, яъни бутунни ифодалаш учун хизмат қилган:
Душпанның кѳзин ойғанман (Ҳ,55)
Игри жолда ғәним кѳзин оймағыл (Ҳ,10)
Қапа болма ерден қалған туягым (Ҳ,24)
Сѳйлеп турған бизиң тил (Ҳ, 53) ва ҳоказо.
Бу мисоллардаги кѳз, туяқ, тил сўзлари кўчма маънода инсоннинг ўзини англатган.
Достонда синонимлар ҳам кенг қўлланилган бўлиб, уларнинг юзага келиши қуйидаги йўллар билан амалга оширилган:
Қорақалпоқ тилининг ўз сўзлари асосида пайдо бўлган синонимлар: Дар-үш агаш: Патша қурған дар екен (Ҳ,69), Дар түбине алып барса, әлбетте үш агашы менен тѳртеў болады екенмен-аў (Ҳ,55);
Даўыс-үн: Алла деген даўысым (Ҳ,82), Үниң ѳшсин, қул атасы деген пиядаңыз (Ҳ,84);
Қорақалпоқ тили сўзлари ва ўзлашган сўзлар билан: ерин-ләб. Астыңғы ерни жыбырлап (Ѳ,37), Ләбиңиз шекер бал ғана (Ѳ,30);
Достонда антонимлар ҳам кўп миқдорда ишлатилган бўлиб, уларни бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин:
Инсонларнинг ҳулқ-атвори, ҳаракати, ҳолатини билдирувчи антонимлар: дос (Ҳ,78) - душпан (Ҳ,78), қапа (Ҳ,68) - мәс (Ҳ,27), бай (Ҳ,51) - аш-жалаңаш (Ҳ,51).
Нарса-буюм белгиларини, мавҳум тушунчаларни билдирувчи антонимлар: ѳмир (Ҳ,44) - ѳлим (Ҳ,44), дурыс (Ҳ,20) - надурыс (Ҳ,51), дәрт (Ҳ,26) - бийдәрт (Ҳ,5).
Достонда омонимлар ҳам бадиий фикрни ифодалаш қуроли сифатида кенг қўлланилган. Улар:
Сўзлар қўрилишида фонетик ўзгаришлар асосида пайдо бўлган омонимлар: бас (от) - бас (феъл). Масалан: Гелле-бас қайнатқан ашшы
сорпадан бир керсен етип «баба»ның алдына қойды (Ҳ,47), Бир путын басты аяққа (Ҳ,52). Қадимги ёзма ёдгорликларда бас сўзи бош шаклида қўлланган, аммо кейинчалик унинг фонетик ўзгариши бас феъли билан омоним бўлишига замин яратган.
. Кўп маъноли сўзнинг маънолари ўртасида узилиш пайдо бўлиши натижасида пайда бўлган омонимлар: кѳк (от) - кѳк (от). Масалан: Бир жерлеринде қыйма, бир жерлеринде кѳк ет (Ҳ,38), Кѳклемниң ўақты болғанда (Ҳ,51). Бу мисоллардаги кѳк сўзи кўп маъноли бўлиб, унинг маъноларидаги узилиш омонимни пайдо этган.
«Алпомиш» достонида табу сўзлар ҳам учрайди.
Үлкениңиз қайнага,
Кишкенеңиз мырзага,
Бир-бир наннан қарыз бериң бийкешлер (Ҳ,38)
Мисолдаги қайнага, мырзага, бийкеш сўзлари халқ урф-одатига хос табулардир.
Достонда эвфемизмлар ҳам қўлланилган. Масалан, ѳлиў сўзи ўрнида шундай сўзлар қўлланган: Кепин кийген келер ме (Ҳ,36), Ѳмирден гүдер үзеди (Ҳ,13).
Фразеологик чатишмалар достонда кўп ўчрайди. Улар таркибидаги сўзларнинг маъноларидан фарқ қилган ҳолда бутун бир бирикма яхлит маъно беради ва юксак образлиликка эга бўлади. Масалан:
Do'stlaringiz bilan baham: |
