Lektsiya teksti Defektologiya (Logopediya) bakalavr ta`lim bag`dari 1-kurs ushin mo`lsherlengen Du`ziwshi

Tayansh so‘zler hamatamalar: logopediya, So’ylew nuqsanlari, joq etiw, arnawli shining’iwlar, so’ylew iskerligi , so’ylew sistemasi.

Korreksion pedagogika rawajlanip barip, ayrim tarawlarda g’rezsiz pa’n sipatinda ajralip shidi. Sol pa’nler qatarina logepediya pa’ni ham kiredi.. Logopediya (logos – so‘z, padeo – tarbiyalaw, u’yretiw degen ma’nisti an’lata) – pedagogik panlrdin’ biri bolip so’ylew kemshilikleri u’yreniw sonin’ menen birge olardin’ aldin aliw barlarin so’ylwedegi kemshiliklerdi joq etiw ushin arnawli t’lim ta’rbiya qurallari ham metodlarin islep shig’iw a’meliyatqa bayan etiw ma’seleri menen shug’llanadi.

Logopediya pani tema tartisiwlari so’z kemshiligi bar adamlar menen alip ariltug’I ta’lim ta’rbiya prosstesi.So’z kemshiligi bar bolg’an adam bolsa logopediya pa’nin’ uyreniw temasi bolp esaplkanadi.

Hazirgi zaman logopediyasina mektebge shekem jasdag’i balalar logopediyasi, o‘spirimler hamde u’lkenler logopediyasi, mektep jasdag’i balalar logopediyasi kiredi.

Logopediya faninin’ wazifalari to’mendegilerden ibara:

- Har qiyli nutq kemshilikleri bar adamlardin’ nutq iskerligi ontogenezini u’yreniw.

-Nutq kemshiliklerinin’ sebepleri ham simptomatikasi, olardin’ tu’rleri, kelip shiqiw mexanizmlerin u’yreniw, darejesini aniqlaw.

-Nutq kemshiliklerin adam iskarligi , shaxsiyati, minez qulqi , ruwiy rawajlaniw tasirin u’yreniw.

-Esitiw, koriw, intellektual ham basqa kemshiliklerge ige bolg’an ayriqsha jasrdemge mutaj balalar nutqiy iskerligi ahwali, jetispewshiligin u’yreniw aniqlaw.

-Nutq kemshiliklerini aniqlaw jo‘llari, usullarin islep shig’iw ham ameliyatga usiniw.

-Nutq kemshiliklerini sistemaga saliw, suwretlew ,dizimge keltiriw.

-Nutq kemshilikleridin’ aldin aliw, joq etiw prinsipleri ham usillarin, formalarin belgilew, islep shigiw, qaliplestiriw.

Logopedik jumisti sho’lkemlestiriw maselelerin slep shigiw.

Logopediya pani anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya, otoloringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, pediatriya, lingvistiklingvistik , psixolingvistika, psixologiya ham pedagogika panler menen baylanisli, solar tiykarinda rawajlanadi.

Logopediya korreksion pedagogika pani siyaqli, nerv sistemasinin’ duzilisi, rawajlaniwi iskerligi haqqindagi teoriyaga tiykarlangan. Tabiiy panlardi bilmey turip, nutq kemshiliklerdin’ kelip shig’iw sebepleri mexanizmi, bala psixikasina ta’sirn aniqlap bo‘lmaydi. Logoped nutq kemshiliklerinin’ nevrologik tiykrlarin jaqsi biliwi kerek. Bul bilimler nutq kemshiliklarin jog’altiw , olardin’ aldini aliw, balani tuwri tarbiyalaw, og’an bilim beriw jo‘llari ham usullarin tuwri tan’lawda logopedge jardem beredi. Tibbiy panler haqqindag’i bilimler tuwri logopedik juwmaq shig’ariw, nutq kemshiliklerin olarg’a uqsas basqa ayriqsha jardemge mutajlardan ajiratiw , ayriqsha jardemge mutaj balalardi tiyisli orinlarg’a tuwri saylaw imkanin beredi.

Logoped o‘z aldina qoyg’an maqset – waziypani sheshiwde tilshunoslik, lingvistikfanlarga, psixologiya ham pedagogikag’a suyenip is ko’redi.

Tilshunoslik pani adamlardin’ en’ ahmiyetli qatnas qurali bolg’an nutqdi satsiolliq hadiyse dep biledi. Nutqdin’ tiykargi qurami bolimleri; dawis, so‘z, so‘z birikpesi ham gap bir putin dizimdi qurap , fikrdi awiz eki yaki jazba turde aytiw ushin xizmet qiladi. Har bir logoped tilshunosliqdin’ ilmiy-teoriyaliq tiykarlari , fonetika ham grammatikani, so’zlik ham stilistikani, orfografiya ham punktuatsiyan jaqsi biliw menen birge, mazmunli oqiy aliwi lazim ham soyley aliw qabiletine iye boliwi kerek.Tabiiyki, logopednin’ o‘zi imlani jaqsi bilmey turip, oqiwshilarg’a hesh qashan sawat tajriybesin sin’dire almaydi, logoped ushin awiz eki ham nutq qabiliyeti a’meliy jaqtan a’hmiyetli.: logoped so‘z quralinda pan juwmaqlarin tusindirip qalmastan sol waqitta nutqinda kemshiligi bolg’an balani tarbiyalaydi, tarbiyalaniwshilar jolin jaritadi.

Logopediya arnawli pedagogika – korreksion pedagogika paninin’ bir bo’limidir. Logoped ham basqa pan oqitiwshilar siyaqli ta’lim ham tarbiya formalarinin’ a’hmiyetin, maqset ham mazmuni, usil ham prinsiplerin jaqsi iyelep olardi a’melde qo’llay aliwi lazim.

Logoped balalarnin’ psixologik qabiletlerin esapqa aliwi lazim. Balalardi o‘z kushine isendiriwi shinigiwlarg’a hawesin oyata aliwi lazim, material bayani waqtinda olardin’ diqqatin toliq qarata aliwi lazim, material;di bolsa yadda saqlap qaliw jollarin (shinig’iw, ko‘rgizbeli qurallardan paydalaniw, erkin jumis, sawbet , grammatik oyin siyaqli) qollaniwdi oqitiw natijesin janede asiradi. Insan erkinin’ mazmuni, fikri, nutqi arqali formalandi. Balalar logoped tusintirgen materiallardi esitip, jazg’anlarini ko‘rip, kuzetip oz pikirlerin bildiredi ham tajriybelerin bekkemlep baradi.

Moddiy dunyadag’i narse ham hadiyseler ham sanamizda sawlelenip so’z pormasinda ko’rinedi. Insan o’zi ko’rgen ham tasirlengen buyim yaki wqiyalardi so’z jardeminde aytip olardin’ mazmuni haqqindag’I oylardi obrazlar, pikirler, tusinikler ko’rnisinde aniqlaw imkanina iye boladi. Har qanday hadiysenin’ miyde sawleleniwi ham sanada bekkem ornalasip qaliwinda nutq jetekshi rol atqaradi.Pikirlew qabileti nutq negizinde paydo boladi. Nutq adam oylawinin’ rawajlaniw darejesin belgilep beredi. Nutqdag’i kemshilik balanin’ oylawi eslep qaliwi ham basqa ruwxiy halatin rawajlaniwina keri tasir ko’rsetedi. Awir nutqiy kemshiligi bolg’an balalarda intellektual kemshilikler boliwi,juzege keliwi mumkin ham kersinshe, misali , oligofren balalar nutqida bir qator nutqiy kemshiliklar kuzetiledi. Logopedik ameliyatda nuqsanlardin’ birlemshi ham ekkilemshi ekenligin aniqlaw juda orinli. Logoped har bir balanin’ ruwhiy rawajlaniwin shuqir u’yrenip nutqw kemshiligi sebepli payda bolg’an ekilemshi belgilerdi ajirata aliwi kerek. Eger aqil rawajlaniwi nutqiy kemshilik sebepli arqad qalg’an bolsa, bunday bala nutqinda kemshiligi bolg’an balalar ushin arnwli sho’lkemlesken mektepke shekemgi balalar baqshasina jiberiw kerek. Biliw iskerliginin’ tirg’in buzilwi natijesinde bala nutqi rawajlanbag’an bo’lsa, bul balani oligofren balalar ushin sho’lkemlesken mektepke shekemgi balalar baqshasina jiberiw talap etiledi. Ma’limki , nutq quramali funksional sistemani o’z ishine aliwshi jarayandir. Bul sistemanin’ har bir quramliq bo’limi basqa bo’limleri menen bekkem baylanisl.R.E.Levina ham shagirtleri L.S.Vigoskiydin’ nutq ham tafakkur haqqindag’i ma’lumatig’a tiykarlanip turip , nutqdi ush quramliq bo’limge bo’lip: fonetiko-fonematik, leksikva grammatik nutqqa ajratip u’yreniwdi usinis etedi. Ane sol ush bo’lim adamnin’ nutq quraydi. Nutqinda kemshiligi bolmag’an ham kemshiligi bolg’an balalarda nutq sistemasi har qiyli darejede rawajlanadi. Nutq sistemasinin’ fonetiko-fonematik bo’lim talaffuzi, dawis , nutq ma’romi, sur’ati, rovonligidan, sonday aq erk qabiletinen quraladi. Leksik ham grammatik bo’limleri tildin’ so’zlik bayligi ham grammatik qurilisini o‘z ishine aladi. Nutq sistemasinda leksik bo’lim jetekshi orindi iyeleydi. Bala nutqinda so‘zler sani kem, ya’ni nutqdin’ leksik bo’limi rawajlanbag’an bo‘lsa, fonetiko-fonematik, grammatik bo’limlerinde ham, ma’lim kemshiliklar juzege keledi, butun nutq sistemasinda jetishewshilikler ku’zetiledi. Fonetiko-fonematik bo’limdegi kemshilikler , misali dawislar natuwri aytiw sebepli so‘zler leksikanin’ o‘zgeriwi, nutqnin’ grammatik dizimine tasir etedi. Sistemalilik prinsipi nutq kemshilikleridi aniqlaw, joq etiw, aldini aliw jo‘llari, usullarin tuwri belgilewge jardem beredi.

Logopediya pani barliq jumislardi kompleks jandasiw tiykarinda sholkemlestiriw usinis qilinadi. Kompleks jandasiw - balag’a har tarepleme ta’sir ko‘rsetiwin ko‘zlap ta’lim-tarbiya jarayaninda ham pedagogik, ham psixologik, ham meditsina metodlarini isletiw kerek.

Rawajlaniw prinsipi nutq kemshiliginin’ kelib shig’i jolin , onin’ rawajlaniw analiz qiliwdi ko’zde tutadi. Bunda kemshilikdin’ kelip shig’iw sebeplerinin’ rawajlaniw jarayani qanday o’zgerisler natijesi ekenligin ko’rsetiw tiykarg’I waziypa.

Nutqindag’i tiykargi funksiyalardin’ buziliwi adam iskerligine baylanisli keri tasir korsetedi, onin’ iskerligin paseytiredi, awir ruwxiy keshirmelerinin’ kelip shigiwina sebep boladi. Misali ayrim so‘zlerdin’ natuwri aytiliwi adamdi qolaysiz jag’dayg’a salip qoyiwi menen birge oni atiraptag’ilar menen qarim qatns qiliwg’a qiynap qoyadi, hm soylegende o’z pikirin toliq aytalmaydi. Nutq kemshiliklerinin’ awir turleri (alaliya, rinolaliya, tutilib soylew ham basqalar) mektep dasturini o’zlestiriwge , keyinshelik, kasb tan’lawg’a, geyde, uliwma oqiwg’a tosqinliq qiladi, bilish iskerligi rawajlaniwi paseyedi, geyde intellektual jetispewshilikler juzege keliwine alip keledi.

Nutq kemshilikleri ko‘p jag’daylarda biologik ham satsialliq belgilerdin’ birgelesip tasir otkiziwi natiyjesinde payda boladi. Logopedik jumistin’ natijesi nutq kemshiliklerin kelip shig’iw sebepleri, mexanizmleri, turlarini tuwri aniqlashg’a baylanisli. Bul o‘rinda ontogenetik, etiopatogenetik prinsiplarni a’hmiyeti ulken.

Nutq kemshiliklarin u’yreniw aniqlaw, olardi joq etiwde logoped barliq didaktik prinsiplerge tayang’an halda is tutadi. Logopek jumisti sholkemlestirgende, har qaysi balaga tan qasiyetlerdi esapqa aliw , bilim, ko‘nikpe ham tajriybelerdi puxta o‘zlashtiriw, ta’limnin’ o‘qiwshilarg’a tan bo‘liwi, ta’lim ham tarbiyanin’ birligi prinsipine amel qiliw, sanaliq , aktivlikge mustaqillik siyaqli prinsiplernin’ a’hmiyeti u’lken.

Nutq nuqsani logopediya paninde tildin’ normasinan shetge shiqiw dep ta’riplenedi. O.V.Pravdina o‘zinin’ «Logopediya» kitapinda logopedik So’ylew nuqsanlarini tomendegishe tariplegen.

Nutq nuqsani o‘z-o‘zinen joq bolmaydi, balki waqit o‘tgen sayin janede bekkemlenip baradi, zo‘rayib baradi.

Nutq nuqsani soylewshinin’ jasina mas kelmeydi.

Nutqiy nuqsanlari bolg’an adamlar logopedik jardemge mutaj bo‘ladi.

Awir nutq nuqsani adamnin’ nafaqat nutqina, balki uliwma rawajlaniwg’a ham ker ta’sir ko‘rsetedi.

Joqaridag’I ko‘rsetilgen So’ylew nuqsanlari o‘z qasiyetleri jaqtan balalarda ham ulken jasdagi adamarda geyde waqitsha ushirap turtugin nutqiy kemshiliklerden parq qiladi. Jos balalarda, keyinshelik o‘zinen-o‘zi tuwrilanip, jogalip ketedi. Ulkenlerde bolsa bunday hadiyseler tiykarina sharshaw, hayajonlaniw, ashiwlaniw natiyjesinde ushrap turadi. Olar ko‘pinshe o‘z qatelerin sezip, bulardi duzetiwge hareket qildi.Geyde bolsa sezbewleri mumkin Lekin waqti menen bunday qateler ham o‘z-o‘zinen tuwrilanip ketedi. Nutqiy nuqsanlar ajnabiylarda, basqa milletli adamlarda ham kuzetiw mumkin.Olar tidi uyrenip barg’an sayin, nutqdag’i kemshilikler jog’alip baradi.

Nutq kemshilikleri kelip shiqiw sebeblerge ko‘re logopediya paninde organik ham funksional turlerine bolinedi . Organik So’ylew nuqsanlari nutqiy analizatornin’ duzilisdegi kemshiliklerge alaqadar bo‘lip, bul analizatornin’ qaysi bo‘liminde ziyanlag’anna qarap oraylq ham periferik turlerge bo‘linedi. Funksional nutq nuqsanlarinda analizator duzilisinde o‘zgerisler kuzetilmeydi. Natuwri tarbiya ata-ana, tarbiyashi yaki o‘qitiwshi nutqindag’i kemshiliklerge taqlid etiw natiyjesinde yaki noo‘rin reflekslerdin’ bekemlenip qaliwi funksional So’ylew nuqsanlarina sebep boliwi mumkin. Funksional nuqsanlar nerv jarayanlari o‘rtasindag’i ten’ salmaqlqtin’ buziliwi, analizator iskerlgindegi basqa kemshilikleden kelip shig’iwi mumkin.

Nutq analizatori qaysi bo‘limnin’ o‘zgerip qalg’ania qarap funksional So’ylew nuqsanlari hamorayliq yaki periferik harakterda bo‘ladi.

Logopediya pani surdopedagogika ham tiflopedagogikalar ishinen ajralip, X1X asrdin’ ekkinshi yarminda tibbiy panlerdin’ ayriqsha bir ag’imi bo‘lip payda boladi. So’ylew nuqsanlarini tiykarnan shifakerler duzetetug’in edi biraq «dawalaw» jumislari jaqsi natija bermes edi.

Nutqiy kemshiliklerdin’ ayrim belgileri nuqsan sipatinda uyreniler edi. Nutq komponentleri, nutqdin’ sistemali duzlisi haqqinda mag’liwmatlar sol dawirlerde bolmg’ani sebepli, nutq kemshiliklerin u’yreniw aniqlaw, joq etiw usillari ham natuwri belgilangan. Tiykarinan mexanik shinig’iwlardan paydalanilar edi.

Hazirgi kunda logopediya pani pedagogikva psixologik, tibbiy, lingvistik panler tiykarinda solarg’a tayang’an halda rawajlanip barmaqda. Bir qatar tibbiy panlerdi shuqir uyrengen arnawli pedagog (logoped) tuwr nutqdi tarbiyalaydi.

Shipaker bolsa balag’a anamnez duzedi , onin’ diagnozini aniqlaydi, kerek bo‘lsa darilar menen dwalawdi usinis etedi.

Logopedik ameliyatda, esitiw organlarindag’i kemshiliklar psixikasina ta’sir etgen balalar ko‘p ushrap turadi. Bunday balalardi en’ aldin otolaringolog tekserip , olarg’a tibbiy juwmaq shig’ariwi lazim. Sondag’ana logoped bunday logopadlar menen jumisti tuwri alip bariwi mumkin .