Lektsiya teksti Defektologiya (Logopediya) bakalavr ta`lim bag`dari 1-kurs ushin mo`lsherlengen Du`ziwshi

OZBEKSTANDA KORREKTSİYALIQ JA`RDEMDİ SHO’LKEMLESTİRİW PA`NİNEN

LEKTSİYA TEKSTİ
Defektologiya (Logopediya) bakalavr ta`lim bag`dari 1-KURS

ushin mo`lsherlengen

Du`ziwshi:

M.Erjanova– Mektepke shekemgi ta’lim kafedrasi o’qitiwshisi

1-Tema: Arnawlı mekemelerde ta`lim-tarbiya protsessının` ozine ta`nligi

REJE:
1. Arnawli mekemeler ta`lim-tarbiya protsessı

2. Ta`lim-tarbiya protsessin durıs sholkemlestiriw

3. Ayriqsha ja’rdemge mu’ta’j balalar integratsiyasi
Tayansh so‘zler ha’m tu’sinikler: arnawli pedagogika, arnawli mektep, qorg’awg’a mu’taj, sotsialliq maslasiw, imkaniyati sheklengen, erte tashxis, nagiranliq, integratsiya, inklyuziv ta’lim, sotsialliq hamkarliq.

Rawajlaniwinda quramali ko‘p nuxsanli balalarnin’ sotsialliq-ekonomikaliq maslasiw.

Sotsialliq maslasiw (adaptatsiya) – individti sotsialliq ortaliq sharayatlarina barqulla aktiv maslasiwi, ha’mde bul frotses natiyjesi. Sonliqtan sotsialliq adaptatsiya turaqli otsede bul protses adette waqti-waqti menen individ ham onin atiraptag’ilar o’miri ha’m iskerliginde en’ a’hmiyetli o’zgerisler menen baylanadi. Sotsialliq adaptatsiyadag’i orayliq aspekt-individtin’ sotsialliq ro’lidi qabil qiliwi esaplanadi. Sotsialliq adaptatsiyada kompleks reabilitatsiyalar sistemasi imkan barinsha joqari da’rejedegi tayyarliqti ta’minleydi. Ol inam etilgen u’sh ko’rinisdegi tiykarg’i basqishlarda boliwi mu’mkin: adaptatsion – diagnostic, korrektsion ha’m integratsion, olardin’ har biri o‘zine ta’n waziypalardi a’melge asiradi.

Birinshi basqishda bala shaxsinin’ rawajlaniwina diognoz qoyiladi, ha’m ol menen reabilitatsion imkaniyati ha’m en’ maqul korrektsion – tarbiyaliq isler aniqlanadi.

Ekinshi basqishda bala menen reabilitatsiya ilajlari sho’lkemlestiriledi ha’m o’tkiziledi, ha’mde ata anasi ta’rbiyashi reabilitatsion texnologiyalarg’a oqitiladi.

U’shinshi basqishda sotsialliq ja’miyetde balani integratsiyalaw jollari aniqlanadi ha’m ma’lim da’wir arasinda ja’mi kompleks reabilitatsiya alip bariladi.

Ayriqsha ja’rdemge mu’taj balani kompleks reabilitatsiyalaw to’mendegi ko‘rinisde boladi: “meditsinaliq, psixologik, pedagogik ha’m sotsial – ekonomikaliq qabil qiling’an sistema ha’m protsess, saplastiriw, korrektsiyalawg’a bag’darlang’an ya’ki toliq kompensatsiya”. Onin’ maqseti “ayriqsha ja’rdemge mu’taj balanin’ sotsailliq abiroyin, materialliq ta’repden mustaqillig’in ha’m onin’ sotsialliq maslasiwin reabilitatsiyalaw”.

Arnawli oqiw mekemelerinde ya’ki internat tu’rindegi mekemelerde meditsinaliq – sotsialliq reabilitatsiya isleri ayriqsha ja’rdemge mu’taj balalar ushin oqiw protsessin sho’lkemlestiriwde olardin’ sotsial –ekonomikaliq maslasiwdi a’melge asiriw protsessinde, o’zine ta’n ta’replerin aniqlawda a’melge asiriladi.

V.A.Slasteninnin’ pikirine ko‘re, ja’miyetlesiw (sotsializatsiya) protsessinde insan shaxsi tiklenedi, ol sotsialliq funktsiyalardi orinlaw qabiletin iyelleydi, yag’niy oni rawajlaniwidi, o‘z abiroyin belgilep aliwi ha’m o‘zi a’melge asiriwin na’zerde tutadi. Bul waziypalar izshillik menen, aniq maqsetge qarap hal qilinadi. Bul aniq maqsetke qarap sho’lkemlesken sotsialliq protsessti basqariw - ta’lim dep ataladi. Ta’lim tu’sinikden (“qiyofa” so‘zinen) shaxstin’ jalg’iz fizikaliq ha’m manaviy protsess tu’siniledi, sotsializatsiya protsessi ayrim nuqsansiz sirtqi ko’rinisler, tariyxiy baylanista, jamiyet sanasinda artiqraq ya’ki kemrek sotsialliq aniq o‘lshemlerde tu’siniledi (ma’selen, o‘z-ara mas rawajlang’an shaxs ha’m basqalar).

Ayriqsha ja’rdemge mu’taj balalar menen islew protsessinde korrektsion islerdin’ a’hmiyeti u’lken. Bul isler qanshelik sipatli a’melge asirilsa, balanin’ sonday-aq bilim, ko‘nikpe ha’m ta’jriybelerdi o‘zlestiriwi an’sat keshedi.

Balaliq basqishinda insane psixologo-pedagogik ta’repten ku’shli ta’sirlenedi. O’sip kiyatirg’an bala organizmi, onin’ miy du’zilisinin’ ishki imkaniyatlari shegerasizlig’in esapqa alg’an halda sho’lkemlestirilgen korrektsion-pedagogik, psixologik ha’mde meditsinaliq isler balanin’ birlemshi nuqsanin kemeytirip, ekilemshi nuqsanlardi aldin aliwg’a ja’rdem beredi. Bulardin’ ha’mmesi balani mustaqil, hesh kimge qaram bolmag’an halda o’mir keshiriwge tayyarlaw faktleri.

Balalardi sotsialliq reabilitatsiyasi ha’m maslasiwi – bul tek g’ana qalbdegi sipatlardi, ba’lki jan’a texnologiya ha’m inovatsiyalardin’ payda boliwi menen rawajlanip baratug’in bul nazik tarawda professional jandasiwdi talap qilatug’in ko’p diqqat miynet. Bul tarawdin’ rawajlaniwinda nagiranlig’i bolg’an balalar boyinsha mekemeler ara elektron mag’liwmatlar bazasi jaratildi, makrosotsialliq da’rejede imkaniyati sheklengen balalardin’ sotsialliq maslasiwi halatin u’yreniw boyinsha izretlewler alip barildi.

O‘zbekstanda imkaniyati sheklengen balalardin’ abilitatsiyasi ha’m reabilitatsiyasi, ta’limiy ha’m ka’sbiy reabilitatsiyasi sistemasinin’ na’tiyjeligin asiriw, bul topardag’i balalar menen islewshi kadrlardi tayyarlaw ha’mde ta’jriybesin asiriw, imkaniyati sheklengen balalar ushun mekemeler deinstitualizatsiyasi, sonday-aq, olar menen alip barilatug’in isler halati menen baylanisli mashqalardi sheshiw ushin mekemelerdin’ o’z-ara ha’reketin rawajlandiriw, basqa taraw wa’klleri menen o’z-ara birgelikte islew na’tiyjesinde mekeme ha’m xizmetler iskerliginin’uyg’inlasiwi sezilerli ta’rizde jaqsilanadi.

Respublika balalar sotsialliq maslasiwi orayi Den sawliqti saqlaw ministrligi menen birgelikde O’zbekstannin’ tu’rli orinlarinda-Tashkent qalasi ha’m Tashkent walayati, Qaraqalpaqstan Respublikasi, Ferg’ana walayatinda 3 jasqa shekemgi bolg’an balalardin’ salamatlig’i ha’m rawajlaniwinda ha’mmesinde bahalaw o’tkizildi. Monitorin Pu’tinja’han sawliqti saqlaw mekemesinde jan’a standartlari tiykarinda a’melge asiriladi. Bul izretlewleri na’tiyjeleri tiykarinda a’melge asiriladi. Bul izetlewlerdin’ na’tiyjeleri tiykarinda aniq usinislar islep shig’ildi. Bala rawajlaniwindag’i buziliwlar o’z waqtinda aniqlaw ha’m olardi mu’tajlik bolg’aninda balalar nagiranlig’i ha’m rawajlaniwdag’i ekilemshi buziliwlardin’ aldin aliw ushun teren’ meditsinaliq ha’m psixologik-pedagogik teksiriwge jollawda ja’rdemlesedi. Bala rawajlaniwidag’i kemshilik qansha erte aniqlansa, oni xal qiliw sonsheli an’sat keshedi.

Internat tu’ridegi balalar “Mehribanliq” u’yleri tarbiyalaniwshilarin sotsialliq qollap-quwwatlaw ha’m psixologik-pedagogik gu’zetip bariw betinen islep shig’ilg’an ha’m a’melde qollanilip atirg’an formalar ilmiy izertlew na’tiyjelerden paydalaniwdin’ ja’ne bir u’lgisi esaplanadi. Bul topardag’i balalar ushun Respublika balalar sotsialliq maslasiw orayi xizmetkerleri individual korrektsion-rawajlandiriwshi da’stu’rler, abilitatsiya ha’m reabilitatsiya da’stu’rlerin du’zdi. Olar balalarg’a ja’miyetke tolig’i menen integratsiyalaniw, inklyuziv ta’limge tayyorlaniw imkanin beredi. Bul mekemelerdin’ xizmetkerleri ushun ilmiy-uslubiy da’stu’rleri boyinsha seminar ha’m treningler alip barilmaqda. Balalar “Mehriybanliq ” u’yleri tarbiyashilari teren’ awir orta ha’m jen’il aqli kemislikke iye bolg’an balalar menen korrektsion rawajlandiriwshi is ta’jriybelerine oqitiladi.

Eger alding’i jillarda bir ta’rbiyashig’a 30 dan artiq bala tuwri kelgen bolsa keyinshelik olar 5-6 balag’a shekem qisqartildi. Bul bolsa quramali ko’p nuqsanli balalarg’a basqa balalar menen tan’ ra’wishte ta’lim aliw ha’m rawajlaniw imkanin berdi.

Ha’zirgi ku’nge shekem Qayirqomliq u’ylerine rawajlaniwda qiyin ha’m ko’p nuqsanli balalar miynet ha’m xaliqti sotsialliq qorg’aw ministirligi qatinasinda O’zbekistan Respublikasi Ministirler ma’kemesinin’ 23.08.2011 jildag’I 240-sanli buyrig’ina ko’reqabil etildi. Qayirqomliq u’ylerindegi balalar menen ta’lim individual da’stu’r tiykarinda a’melge asirilar edi. Keyinshelik internet tu’rindegi ma’kemelerde balalardi erkin o’mirge tayarlawg’a qaratilg’an sotsial-ekonomikaliq ha’mde ka’siplik tayarliqti a’melge asiriwshi isler arnawli islep shig’ilg’an ta’lim-ta’rbiya processi dizimi boyinsha alip barilip atir.

O‘zbekistan Respublikasinin’ Miynet ha’m xaliqti sotsialliq qorg’aw ministirligi ta’repinen berilgen mag’liwmatlarg’a ko’re usi ministirlik dizimindegi balalar Qayirqomliq u’ylerinde 1307 te 18 jasqa shekem bolg’an bala bar.

RBIMM xizmetleri ta’repinen alip barilg’an isler na’tiyjesinde aling’an mag’liwmatlarg’a ko‘re Mehriban u’yleri tarbiyalaniwshilardin’ 150 miynettin’ a’piwayi tu’rlerin iyellep, ta’lim protsessine qaratilip, shan’araq ha’m ja’miyetde mustaqil o’mir keshiriw ushun za’ru’r bolg’an bilim, ko‘nikpe ha’m ta’jriybelerdi uqibina iye olardin’ reabilitatsion ishki imkaniyatlari bar.

O‘zbekstan Respublikasi ta’lim tuwrisindag’i nizamnin’ 23-statyasina ko‘re rawajlaniwinda fizikaliq ya’ki psixik kemshilikleri bolg’an ayriqsha ja’rdemge mu’taj balalar ta’lim aliw huquqina iye.

Ha’zirgi ku’nde ayriqsha ja’rdemge mu’taj, imkaniyatlari sheklengen balalarg’a ja’rdem O‘zbekston Respublikasinda u’sh wazirlik qasidag’i mekemelerde a’melge asirilmaqda: Miynet ha’m xaliqti sotsialliq saqlaw wa’zirligi,Sawliqti saqlaw ha’mde Xaliq ta’limi wa’zirlikleri.

Ayriqsha ja’rdemge mu’ta’j balalar integratsiyasi

“Integratsiya” tu’singi ingliz tilinen aling’an boli, integrative – qosiliwshi, birlesiwshi, integration – qosiliw, birlesiw degen ma’nisti bildiredi. Volferen Bergernin’ jaziwinsha: “Integratsion ta’lim bul – segregatsion ta’limnin’ kerisi bolip, bunda arnawli za’ru’rlikke iye balalar uliwma ta’lim mekemeler sistemasina kiritiledi”.

Integratsiya ken’, ma’nisde sotsialliq integratsiya ya’ki ja’miyetge integratsiya ha’m pedagogik integratsiya ya’ki ta’limge integratsiyani o‘z ishine aladi.

T.V.Furyaeva balalar integratsiyasinin’ to‘rt tu’rin (fizikaliq, funktsional, sotsialliq ha’m sotsialliq-etal) ajratip ko‘rsetgen.

Fizikaliq integratsiya – balalardi bir binada iskerlik ko‘rsetiwi. Avtordin’ aytiwinsha, integratsiyanin’ bul tu’ri balalar du’nyalari arasindag’i araliqti qisqartiwdin’ baslang’ish da’wiri.

Funktsional ha’m sotsialliq integratsiya ushun predmet-ken’islik birleshiw ta’n. Ol predmetli mu’nasabetler, shaxslar-ara baylanislar, baylanisti sho’lkemlestiriw arqali a’melge asiriladi.

Sotsialiq-etal integratsiya sotsialliq araliqlardi toliq qisqarip ketiwi, iskerliginde ten’ huquqli birlik, sub’ekt-sub’ekt mu’nasabetlerin nazerde tutadi.