Lektsiya teksti Defektologiya (Logopediya) bakalavr ta`lim bag`dari 1-kurs ushin mo`lsherlengen Du`ziwshi

Psixomotor qo‘zg‘aliwshan’liq – tiykarinan er balalarda kobirek ushraydi. Ko’p hareketleniwshilik, diqqatsizliq , tez sharshaw bug’zan harakterlidir.

Affektiv o‘zgerisler – kayfu-ruwxiyattin’ aytarliqtay sebepsiz ozgerip turiwi, urisiwga mayilliq boliw menen harakterlenedi .

Psixopatiko‘zgerisle – aqliy jumista maqtawdin’ pa’sligi ,oqiwg’a keri qatnasta boliw ,awirliq qiliw (kleptomaniya), ko‘brek jalg’an so’ylew siyaqli keri qa’siyetler di oz ishine aladi.

Epileptikbuziliwlar – ha’r tu’rli korinislerde tutqanaq tutip turiw menen payda boladi.

Apatik-adinamikbuziliwlar – belsendiliktin’ pa’sligi ,aqliy jumistin’ to’menligi ,hadden tisqari emotsional boasashan’liq menen harakterlenedi.

Ruwxiy to’men rawajlaniwdin’ serebral formasi miy jaraqatlaniwlari, meningit, meningoensefalit, gidrotsefaliya ham bsqa kesellikler natiyjesi bolip esaplanadi.

Ruwxiy rawajlaniw to’menlegen balalardi oqiwi pa’seyip ketedi, biraq bul jagdaylar o’z waqtinda ham tuwri aniqlansa balalarga tiyisli jardem korsetilse ,olar uliwma mektep da’stu’rin o’zlestire aladilar.

Ruwxan rawajlaniw kemsheliklerinin’ bazi bir formallarinda balalardi waqti-waqti menen arnawli psixonevrologiksanatoriylarda dawalaw paydalidir .Sanatoriyada bala kollektiv islewge aste aqirinliq penen qaratadi.Onda sharshaw belgileri payda bolg’anda, ol oqiw shinig’iwlarinan waqtinsha azat etiledi yaki og’an apiwayiraq basqa waziypalar beriledi.Sanatoriyada dawalanip kelgennen son’ bala oqiwdi o’z mektebinde dawam ettire beredi.

Ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalar ushin ma’mleketimizde arnawli mektepke shekemgi ta’rbiya mekemeleri internatlari kuni uzaytirilg’an mekteplerde ten’lestiriw klaslari duzilgen.Usi ma’selede ta’lim uliwma ta’lim apiwayi baqsha ha’m mektep da’sturi sabaqliqlari tiykarinda alip bariladi,qorg’aytug’in mulayim dawalawshi arnawli ta’rtip duzilgen.Ta’lim-ta’rbiya isler balanin’ pikirlew qa’bileti, diqqati, islew qa’bileti, este saqlawi nutq ha’m oylawdag’I kemshiliklerin jog’altiwg’a qaratilg’an bolip, bunday balag’a bilim beriwde oqitiwshi onin’ o’zine ta’n individual qa’siyetlerin itibarg’a alg’an halda arnawli sharayatta, arnawli usillar menen isleydi,tiyisli ja’rdem duzilgen.

Den sawaliqti saqlaw ministrligi qasindag’I balalar ha’m o’spirimler gigienasi instituti qa’nigeleri, solardan N.P.Vayzman ha’m basqa alimlardin’ o’tkizgen ilimiy tekseriwleri soni ko’rsetedi, ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalar o’zlestiririw jag’inan alg’anda salamat ha’m debil balalar ortasinda araliq orinda turadi.Bul alimlar tekseriw waqtinda debil ha’m ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalarg’a bir tu’rdegi tapsirmalardi berip ko’redi, sonda normal salamat balalar berilgen waziypani tuwri tusinip, oni kerekli ta’rtipte islegen bolsalar, debil balalar waziypani tusinbey,isley almaydilar, ruwxiy rawajlaniwi to’men balalar aqli zayip, debil balalarg’a qarag’anda birqansha jaqsi tusinedi ha’m islew ushin olarda kerekli imkaniyatlar boladi.Ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalardin’ o’zlestiriw qa’bileti salamat ten’leslerine qarag’anda pa’s bolsada, debil balalardan birqansha jaqsi bolg’anlig’i ushin bunday balalardi ja’rdemshi mekteplerge jiberiw natuwri , sebebi usi mektep da’sturi olar ushin apiwayiliq qiladi.Uliwma mektep bolsa bala ushin za’rur bolg’an sharayatti jaratip ( arnawli klass-ten’lestiriwshi klass ashilip ) o’z da’sturin ta’miynlew ushin arnawli ja’rdem ko’rsetiw lazim.

Baqsha ta’rbiyashilari ha’m baslawish mektep oqitiwshilari ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalardin’ arnawli sharayatta ta’lim ta’rbiya aliwlarina ja’rdem beriw kerek, olardi o’z waqtinda aniqlap basqa balalardan ajiratip alip ata-analarg’a qa’nige psixonevrologlarg’a murajat qiliwdi ma’slahat beriwleri lazim.RRT balalar menen inkluziv normada rawajlang’an salamat ten’lesleri arasinda yaki arnawli mekemelerde dawalap qorg’aw h’m ruwxiy jag’dayinin’ jaqsilaniwi ushin ta’lim-ta’rbiya isleri alip bariladi.

O’z waqtinda ha’m tuwri formada duzilgen ja’rdem sebebli usi taypadag’i arnawli ja’rdemge mu’taj balalar keyinshelik jaqsi rawaj;lanip ketip mektepti pitirip joqari oqiw jurtlainda ha’m jaqsi ta’lim aladilar

Rawajlaniwinda awir nuqsani bolg’an balalar menen o’tkizilgen korrektsion tarbiyawiy isler mazmuninin’ qa’siyetleri

Rawjlaniwinda awir nuqsani bolg’an balalar menen alip barilatug’in ta’lim tarbiyanin’ mazmuni sonday duzilgen, ol ha’r bir jas da’wirinde uliwma ta’lim waziypalar menen birge arnawli korrektsion waziypalar ha’m islenedi.Da’stur quramina balalarda emotsional, fizikaliq aqiliy sotsial madeniy rawajlandiriwg’a qaratilg’an bo’limler kiritilgen

Aniq payda bolg’an aqili zayip balalar kontingenti da’slepki ha’m mektepke shekemgi jasta u’lken an’law protssesi, ko’nlikpe ha’m ta’jriybeler psixofizikaliq defektler boyinsha, orayliq nerv sistemasinin’ klinik ta’rizde payda boliwshi organik kemshilikler boyinsha keskin pariqlanadi,sol sebebli korrektsion tarbiyabiy ta’sir etiw balanin’ jas ha’m neshe jik ta’lim alg’anina qarap qatn’ belgilenbeydi.Ha’r bir orayliq nerv sistemasinda awir nuqsanlari bolg’an bala tek o’zinin’ halatina ko’re, ba’lki rawajlaniw tezligine ko’re ha’m o’zine ta’ndir, sol sebepli erte korrektsion ja’rdem bala sol waqitta qabil qiliwg’a tayar bolg’an ta’jriybe ha’m ko’nlikpelerdi qa’liplestiriw usili esaplanadi ha’m ol imkani barinsha individuallasqan boliwi kerek.Eger normada rawajlang’an balanin’ da’slepki ko’nlikpeleri o’z waqtinda u’lkenler ja’rdemisiz erkin rawajlanip atirg’an bolsa, anomal balalarda bolsa bunday konlikpelr ha’m ta’jriybelerdi iyelew ushin bunday ja’rdem ju’da za’rur.Bunda maqsetke jo’neltirilgen, awir ha’m sabirli miynet talap etiledi. Ol ushin u’lkenler ja’rdemi na’tiyjesinde hatte sirttan sezilmegende juda paydali.Pedagoglar ha’m ata-analar ha’m balag’a nelerdi ham qanday uyretiw ,onin’ qulqi ham shinig’iwlari waqtindag’i qiyinshiliqlarg’a qanday mu’nasibette boliwi , qanday qilip onin’ imkaniyatlarin esapqa aliw, ondag’i kesellik na’tiyjesinde juzege kelgen jagday qasiyetlerin tuwirlap bariw haqqinda aniq tusinikke iye boliwlari zarur.

Anomal balanin’ rawajlaniwinda ogan ta’lim ha’m ta’rbiya beriwge tiykarg’i ahmiyet bergen fransuz alimlar A.ham F.Brone “o‘z-o‘zinde ju’zege kelmegen ha’m kele almaytugin individual aqiliy qabiliyetin jaratiw ” di usinis etkenler.Olar hesh qashan da’ri jardem bere almaydi,balaga uyretiw kerek , bunday balalar ata-analarga mu’rajat etip , tabletka ham parashoklar qabil qilganligi ushin g’ana baladan aqliy rawajlaniwin ku’tiw ,da’n ekpesten burin tek g’ana azot sewilgen maydannan onim kutiw menen barabar dep esaplaydilar .

L.S.Vigoskiy ta’repinen aldinga surilgen arnawli psixologiya ha’m arnawli pedagogikanin’ tiykarg’i qag’iydalarinan birinde anomal balalardin’ rawajlaniwinda normada rawajlang’an balalarda gu’zetiletug’in tiykarg’I nizamliqlar gu’zetiliwi haqqinda so’z ju’ritiledi.Bul protseste bir Qatar izbe-iz basqishlar ajralip turadi: narestelik dawiri (1,5 aydan -1jasqa shekem), da’slepki da’wir (1-3 jasqa shekem)dawir , mektepke shekemgi da’wir (3-7 jasqa shekem ) .Rawajlaniwinda awir nuqsani bolg’an balalar bul basqishlardi basqa jas dawirlerinde oteydi, bul balalardin’ rawajlaniw da’rejesi normada rawajlanip atirg’an balalardin’ belgili jastagi darejesinde tek g’ana shamalaw mas keledi Misali, 3-5jastag’i rawajlaniwinda awir nuqsanlari bolg’an balalardin’ rawajlaniw darejesi bir qatar ko’rsetkishler boyinsha 6-12 ayliq salamat balalardin’ rawajlaniwi menen salistiriw mu’mkin . Bunda mas keliswi shamalap toliq bolmag’an ha’m aniq emes boladi, psixikasinin’ bazi tarepleri joqari ha’m pa’s boliwi mu’mkin.

Bulardan kelip shig’ip da’stu’r materiallari shamalap tan’lanadi, belgili balag’a ya’ki ta’lim aliwshilar topari quramina maslastiriladi.Bunda ta’lim beriw da’wirinin’ izbe –izligine amel qiladi.Awir aqilizayip balalardin’ rawajlaniw qasiyetleri ,olardi tarbiyalaw ha’m ta’lim aliwindag’i imkaniyatlari rawajlantiriwinin’ za’ru’r darejesi ,rawajlaniwinin’ en joqin zonasi ham bul rawajlaniw dawirindegi tiykarg’i jumis tu’rleri esapqa alinadi.

Ruwxiy tayyarlaniw basqa tu’rlerden ajiralip turadi ha’m tomindegi ko’rsetkishlerdi oz ishine aladi:

1. 
   Sirtqi du’nya haqqinda balalardag’i bilim ha’m qiyal da’rejesi ;
   
2. 
   Aqliy ha’rekatler, jarayanlar, ko’nikpeler;
   
3. 
   Soylewdin’ rawajlaniwi,jeterli so’zlik bayliqqa iye boliw ,baylanisli ,ma’nili, monologik nutq elementleri;
   
4. 
   Ma’lim qizig’iw ha’m intiliwlerlerde payda bolatug’in biliw aktivligi;
   
5. 
   O‘z xarakterin basqara biliw, o‘z erkine boysindira aliw
   

Ruwxiy rawajlaniwi to’menlegen balalar mektep ta’limine tayyarlaniwinda ,joqaridag’i ba’rshe printsipler boyinsha tayyar bolmaydilar .

Bunday balalardin’ sirtqi a’lem , sotsial ortaliq haqqindag’i bilimler bayligi’ ju’da kambag’al boladi . Olar na’rselerdin’ qa’siyetleri ,formalari haqqinda ,ha’tteki olardi ko’rgen bolsalarda ,aytip bere almaydilar. Olarda aqliy protsessler jeterli formalanbag’anlig’i sebepli, buyimlardin’ belgilerin uliwmalastira almaydilar. So’ylew aktivliginin’ pa’sligi , so’zliktin’ kambag’allig’i ,olardin’ ga’pleri a’piwayi ,ga’plernin’ grammatik du’zilisi toliq bolmaydi.. Oqiwg’a qizig’iwshiliq sezilmeydi. Ko‘birek oying’a qizig’iwshiliq u’stinlik qiladi. O‘zlerin basqariwlari birqansha buzilg’an.. Usilar na’tiyjesinde balalar oqitiwshilardin’ talaplarina qiyin boysinadi. Mektep ku’n ta’rtibin islewde , olarda ma’lim qiyinshiliqlar tuwdiradi.Orayliq nerv sistemasi funktsiyonal protsesinin’ a’zziligi na’tiyjesinde kelip shig’atug’in tez sharshaw , diqqattin’ bo’linip turiwi aqibetinde olardag’i ta’limge tayyar emesligi ja’nede teren’lestiredi. Aqibetinde olar uliwma mektep sharayatinda olarg’a ko’rsetilgen individual ja’rdemnen u’nemli paydalana almaydilar.

Uliwma mektep oqitiwshilari bunday balalardin’ qa’biliyetlerin jaqsi bilmeslikleri na’tiyjesinde olar ortasinda natuwri mu’na’sibetler ju’zege keledi. Klasslaslari arasinda olar haqqinda “tentek”, “aqmaq”siyaqli so’zler payda boladi.

Bulardin’ ha’mmesi RRS balalarda mektepke, ta’limge keri mu’na’sibetinin qa’liplesiwine alip keledi. Bunin’ na’tiyjesinde olar ta’rtib buzar boladilar, tu’rli antisocial isler qiliwina shekem baradilar. Bunday keri jag’daylar tekg’ana RRS balanin’ o’zine tiyisli bolip qalmastan , ba’lki basqa klasslaslarina ,balalarg’a tha’m ta’siri etedi.