Лексик-семантик муносабатнинг

елқанот, аррабу-
рун, байроқдум
ва ҳ. к.
2. Сифат ва отпппг бнрнкувидан: 
қорабайир, олакў-
зон, қизилиштсн.
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. Сон ва отнинг бирикуви асосида: 
тўрткўз, бирцо-
з о н .
4. От ва равишдошнинг бнрикуви асосида: 
бешик-
терватор, болтаютар, бўрибосар
ва ҳ. к.
Юқорпда таъкидлаб ўтилганидек, зоонимларнинг ту- 
зилиш турларига кўра фарклаш (дифферинциациялаш) 
улар орасидаги ўзаро семантик алоқанинг турларини 
аниклашда муҳим аҳамиятга эга. Бу эса тадқиқот ман- 
баииинг тўгри белгиланишига имкон бсради. Шу маъ- 
кода ҳам зоонимлар орасидаги семаитик алоқани изоҳ- 
.лашга кнришишдан олдин содда ва қўшма зоонимларни 
мураккаб таркибли сўз бирикмаси тигшдаги зооним- 
.лардан ажратиш зарур.
Юқорида биз гипо-гиперонимик муносабатлар 
ўз- 
аро жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида ҳосил бў- 
-ладиган лексик парадигмаларда рўёбга чиқишини ил- 
мнн жиҳатдан асослаб бердпк. Зоонимлар ораснда, 
.зйпиқса, умумистсьмолдаги зоонимлар орасида объек- 
гнв борлиқдаги жинс-тур тушунчасини ифодаловчи ва 
шу асосда боғланиб, гипо-гиперонимик лексик қатор- 
ларпп ҳоспл қилувчн ҳар бир элемент, яънн гипоним 
ёки гипероним сўз микротизим доирасида 
аниқ бир 
вазнфага эга бўлади. Чунончн, маълум бир жпнсга ман- 
суб ҳанвоннинг помини атаб, гипероним бўлиб келади 
ва шу ҳанвон жинсига мансуб бўлгаи ҳайвон туринпнг 
номнни пфодалаган сўз гипоним бўлиб 
келадн. 
Тур 
номини пфодаловчи гипоннмлар ўзннинг турлн мавжуд 
белгиларш-ш 
ифодалаш 
асосида 
помланади, 
лекнн 
•баъзн ҳолларда парадигманинг айни бир элементи ҳам 
гиперонпм, ҳам гшюнпм сдфатида бир хил вазнфани 
бажаради.
Узбек тилп зоонимларннннг семаитик таркибли таҳ- 
-лили шуня кўрсатадики, мазкур 
луғавий 
бирликлар 
жинс-тур мукосабати асосндаги алоқа турндан ташқа- 
ри, бошқа маъпо семаларц асосида ҳам боғланиб, ало- 
ҳида кичнк тизимларнн ҳосил қнла оладн. Шундай ало- 
ҳида лексяк-ссманткк муносабат турларидап, функцно- 
нимня, гргдуонимия, нерархиошшня ҳам зоопарадигма- 
■лар ораспда кенг мнқёсда учрайди. Жумладан, иерар- 
хик қаторлар фақат илмий адабиётларда ҳайвонлар- 
ошнг таснифи берилганда учрайди.
Функционимияни, яъии ўзаро вазнфадошликни ифо- 
далаш асосида боғлангаи сўзлар 
қаторини қуйидаги
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

парадигма элементларн орасидаги 
семантик 
алоқа- 
ларда кўриш мумкин.
с
Улов
— 
от, хачир, эшак, туя. От, туя, хачир, эшак
, 
сўзларинннг 
улов
гипероними остида бир лексик-семаи- 
тик гуруҳга бирлашувн мазкур ҳайвонларнинг фаолия- 
тпдаги бир хилликка асослангандир.
Функдионимик лексик парадигмаларга мисол қилиб,. 
ўзбек тилидаги қуш номларинн ҳам олиш мумкин.. 
Мазкур парадигма қушларнинг фаолиятидаги бир хнл- 
ликка, яъни учиш имкониятини ифодалаши асосида ҳо- 
сил бўлган бўлиб, парранда гиперокими остпда бирла- 
шадп. 
Парранда
функционимик қатори кўп элементли 
бўлпб, у барча қуш номларини бирлаштира олади.
Умумистеъмол зоонимлари орасида градуал оппози- 
дпя асосида ҳоскл бўлган лексик парадигмаларнинг' 
мавжудлнги ҳам кузатилади. Бундап лексик-семантнк 
гуруҳлар ҳайвонларнииг ёшидаги ҳамда ўсиш даража- 
сидаги турли-туманлигпни ифодалаш асоснда ҳосил бў- 
ладп. Градуоиимпя ҳоднсасипн ун ҳа.йвонларпдан 
си-
гир, от, эшак, кўй,
гуянинг турларини ифодаловчи зоо- 
парадигмаларнинг элсмеитларн 
ораспдаги 
семантпк. 
алоқа ва оппозиция муносабалларида кўрнш мумкнн.