УЗБЕК ТИЛИНИНГ АТАМАЛАРГА ОИД ҲАМДА
УМУМИСТЕЪМОЛДАГИ ЗООЙИМЛАРИ
Турли типдаги илмий манбаларнинг, жумладан, лу-
тат ҳамда қомусларнинг гувоҳлик беришича, ер юзида
уч юз мингдаи зиёдроқ ҳайвон яшар экан. Бу ҳайвон-
ларнинг ҳар бири ҳамда ҳар бир ҳайвоннинг у ёки бу
белгиси асосида фарқ қилувчи турларининг ҳар бири
ўз номига, тилда ўз ифодаланувчисига эга. Чунончи,
туя
— бир ёки икки ўркачли йирик сут эмизувчп иш
ҳайвони (жинс номи);
бўталоқ
— туянииг боласи (тур
номи);
м о я
— урғочи туя (тур номи);
нор
— бир ўр-
качли эркак туя (тур номи).
Шуни алоҳида таъкидлаш кераккн, зоонимлар ни-
.ҳоятда кўп бўлганлиги билан уларнинг фақат бир қис-
мигина ўзбек тилида қўлланилади. Чунки ҳайвон ном-
ларининг асосий аксарият қисмини атамалар ва ата-
маларга оид бирикмалар ташкил қилади. Зоологик
атамаларнинг ўзбек тилида ниҳоятда кўплиги зоология
■фанининг тараққиёти билан чамбарчас боғлиқдир. Уз-
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
бекистонда зоология фанининг шаклланнб, ривожлана
бориши билан баробар ўзбек тилига кўплаб зоологик/
атамалар ҳам кириб келади. Бу атамаларнннг кўпчи-
лиги рус тили ва бошқа тиллардан таржйма қнлиш:
орқали қабул қилинган. Бу ҳолни асосан тур номини
атовчп зооатамаларнинг ифодаланишида яққол кўриш'
мумкин. Жумладан:
Приживальский оти, каспий киль-
каси, электрли лаппак, электрли угорь
ва ҳ. к.
Жинс номини ифодаловчи зоотерминлар тур номи-
ни ифодаловчи зооатамаларга нисбатан бир мунча кам
бўлиб, бупга асосий сабаб ўзбек тилида мазжуд бў'л-
ган жинс номини нфодаловчи зоонимлар, асосап, шу
ҳудудда яшовчи ҳанвонларнинг номини ифодалаганлп-
гидадир.
Узбек тилининг зооатамалари асосан дарслик ҳам-
да зоологик луғат ва қомусларда ҳамда зоологик маж-
муаларда, шу соҳа мутахассисларининг нутқида кенг'
қўлланилади. Зоологик
атамалар
умумистеъмолдаги
зоонимлардан фарқ қилиб, мураккаб бирикмалардан
ташкнл топган илмий атамаларни ўз ичига оладн. Ма-
салан:
сут эмизувчилар, умурткали ҳайвонлар, судра-
либ юрувчилар, совуққонлилар, курак оёклилар
ва ҳ. к..
Шунинг учун ҳам айни бир жинсга мансуб, ҳайвон-
нинг турларини ифодаловчи зоологик атамалар шу тур
номини ифодаловчн умумистеъмолдаги зоонимларга
нисбатан бир неча баробар кўпдир. Чунончи, ўзбек ти-
лининг гипологнк атамалари 526 та бўлса, умумистеъ-
молдаги от номлари 30 тадир.
От —
айғир, байир, байтал, бия, облак, бедов.
Шунингдек, ўзбек тилпда 70 га яқин балиқ номн
кенг истеъмол қилинса, ихтионимлар 500 га яқиндир,
Юқорпдагн мнсоллардан кўриниб турибдики, ўзбек ти-
лидаги зоологнк атамаларни ўрганиш соҳаснда ўзбек
тилшунослигида ҳам бир қатор ишлар амалга оширил-
ган. Бозорова Д., Усмонов С. ва бошқаларнинг ишлари
бунга яққол мисол бўла олади. Лекин мазкур ишларда
зооатамалар фақатгина тасвирий йўналишда ўрганилиб
улар орасидаги
лексик-семантик муносабат ва ало-
қаларни
ўрганиш бугунги кунга қадар
махсус тад-
қиқот манбан бўлган эмас. Шунинг учун ҳам биз зоо-
атамаларни улар ораспда мавжуд бўлган ўзаро лексик-
семантик ҳамда логнк-семантик алоқалар нуқтаи на-
заридан таҳлил қиламиз. Узбек тилининг
умумистеъ-
молдаги зоонимларн орасндаги лексик-семантик алоқа-
27
www.ziyouz.com kutubxonasi
ларни ўрганиш ва таҳлмл қилкш ўзбек тили лекснка-
спнм яхлит бир тизим сифатида баҳолаш нуқтаи наза-
рндзн жуда ҳам зарурдир.
Узбек тилининг умумистеъмолдаги зоонимлари, асо-
сан, ўзбек халқининг хўжалик ҳаётида муҳим аҳамият-
га эга бўлган уй ҳайвоиларининг ёки теварак-атрофда-
ги одамларга якин яшайдиган турли ҳайвонларнинг
номларинк ўз ичига олади. /Ҳумладаи:
Do'stlaringiz bilan baham: |