Лексик-семантик муносабатнинг

От: қулун, той, ғўнон, дўлон, тўлон, бешак.
Чунки маҳаллий аҳолининг кундалик ижтимоий ҳаё 
тида ва турмуш тарзида юқорида кўрсатиб ўтилган 
ҳайвонлар катта ўршши эгаллайди. Шунинг учун ҳам 
бу ҳайвонларнинг фарқли томоплари улардан ҳар би- 
рининг фарқшш яхшн ажратпш ҳамда номлаш натижа- 
силз бу денотатлгрнинг ҳар бири ўсиш даражасига- 
кўра алоҳнда-алоҳнда иомланади.
Денотатларнинг худди мана шундай ўсиш даража- 
сидаги фарқини ифодаловчн номлар лексик градуони- 
мик парадигмаларни ҳоснл қнлади: Чунончп: 
от, қу-
лун
(отнинг бнр ёшга етмаган боласи); 
той
— отнинг 
'Иккн ёшга етмаган боласи; 
ғўнон
— 3 яшар от; 
дўлон
— 
4 яшар от; 
тўлон
— 5 яшар от.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, ўзбек тили зооним- 
ларн, ўз навбатнда, бир қанча иерархионимик қаторлар- 
ни ҳам ҳосил қилади.
Иерархик муносабат асосида боғланган луғавнй бнр- 
ликлар сирасига асосан зооатамаларни кўрсатиб ўтинд 
мумкин.
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Зоологик луғатларда ва қомусларда ҳайвопларнннг 
'гаснифн берилганида шу ҳайвонларнинг ҳар хил тур- 
-ларининг номини ифодаловчн зоонимлар ўзаро боғла- 
чиб, иерархионимик микротизимларни ҳосил 
қилади. 
Чунончи: 
йиртқич қушлар туркуми, қарчиғайлар оила-
си, сут эмизувчилар 
туркуми, 
китсимонлар 
оиласи,
чумчуқсимонлар туркуми, куракоёқлилар оиласи;
ўзбек 
тили зоонимлари орасидаги семантик алоқанинг турли 
гурларини ўрганиш натижасида қуйидагича 
хулосага 
келиш мумкин: мазкур мавзу гуруҳига мансуб, номи- 
натиз бирликлар орасида гипо-гиперонимик муносабат 
асосида боғланган лексик парадигмалар асосий ўрин 
эгаллайди, бу ҳолии кўпгииа ҳайвон номлари ўзаро 
жинс-тур муносабати асосида боғланнб, алоҳида-ало- 
ҳида лексик-семантик гуруҳларни ташкил қилиши би- 
.лан изоҳлаш мумкин. Объектив борлиқдаги айни бир 
жинсга мансуб ҳайвоннинг ўзаро турли белгилари билан 
бир-биридан фарқ қилувчи турларига эга бўлиш пмко- 
нияти тнлда жннс-тур муносабатини ифодаловчи луға- 
внй бнрликларнинг ифодаланишига асос бўладн.
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, кўпгина гипо- 
гпперонпмик қаторларда жинс ва тур номлари алоҳн- 
да-алоҳида сўзлар бнлан ифодаланади. Чунончи: 
ки-
йик, оҳу, буғу.
Бу сўзлар тизимида гипероним 
кийик
— 
шохли йприк сут эмнзувчи ҳайвоннинг умумий номи; 
буғу
— 
оҳу.
Упинг турли белгилари билан ўзаро фарқ 
қплузчи турларипннг номи.
Узбек тилидаги зоонимларни ўрганиш катнжзларп 
шуни кўрсатдики, айни бир жинсга мансуб ҳайвоп тур- 
ларшшпг номлариин атовчн сўзлар ўзинпнг ранг-туси- 
даги турли-туманлик, турли хилдаги жисмоний белги- 
лари, ёш ва ўсиш даражасидаги фарқи, етилгап ҳамда 
етилмаганлиги, эркак ёки урғочилиги ҳамда ўспш да- 
ражасндаги турлн фарқлари асосида алоҳида-алоҳида 
номланиб, жпнс номи бнлан боғланадн, гипо-гиперони- 
мик лекскк парадпгмаларни ҳосил қилади. 
Чунончи, 
юқорпда кўрсатиб ўтгапимиздек, гипо-гиперонимик қа- 
тордаги сўзлар ораспдаги ўзаро муносабатлар турли- 
туманлиги ва турли турга мансублиги билан характер- 
-ланади, Денотатларпинг қайси белгилари асосида гипо- 
гиперонимик муносабатга эга бўлган лексик парадигма- 
ларнипг ҳоспл бўлиши устида батафсил тўхталамиз. 
Шуни алоҳида таъкпдлаш керакки, гипо-гиперонимик 
қаторларни ҳоспл қклувчи элементларни аниқлаш учун
•70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аввало бундай қаторларни ҳосил килувчи сўзларнинг 
тузилишини анцқ чегаралаш муҳим аҳамиятга эга. Бу 
шу бплан пзоҳланадики, биз юқорида гипероним ифода- 
лаган умумий сема гипонимнинг семантик таркибида 
мавжуд бўлгандагина, гипо-гиперонимик лексик пара- 
днгмаларнн ҳоспл қилпшни кўрсатнб ўтган эдик.
Гппоннмларшшг нфодаланиш имкониятипи аниқлаш 
бу жуда муҳнм. Бу шу билан белгиланаднки, гипоним 
ўзинпнг семантпк таркнбпда қандай умумнй ва диффе- 
ренцнал семаларни сақлай олншга қараб ггшо-гиперо- 
нимик қаторнинг элементи сифатида уни ҳоснл қила 
олишни чегаралаш зарурдир.
Гиперонпмнпнг семантик таркибида 
ифодалаиади- 
ган асосий маъно ҳар докм жннс маъносидир, масалан: