Илонбалиц
зооними
ўзбек тилида икки маънога эга бўлиб,
икки жинсга ман-
суб ҳайвоннинг турини ифодалаб келади:-
1. Бир турли
узун балиқ
(изоҳли
луғат, 1-том,
324- бет).
2. Шу балиққа ўхшаш денгиз жонивори (изоҳли лу-
ғат, I-том, 324- бет). Биринчи маъноси билан
илонба-
лиқ
балиқ гипо-гиперонимик қаторга-киради ва
лаққа,
баҳра, сазан, сўян
сўзлари билан бир қаторда гипоним
сифатида, иккинчи маъноси
асосида
денгиз жонивори
сўзи-билан боғланиб алоҳида
жинс номини ифодалайди
ва шу жиненинг, яъни илонбалиқнинг турларини ифода-
ловчи сўзлар билан бирга алоҳида гипонимо-гиперони-
мик қаторни ташкил қилади:
товуҳ, хўроз,_жўжа, илон-
балиҳ
каби зоонимларда сўзнинг турли маънолари ора-
сйдаги семантик алоқалар метафора' усули
билан маъно
кўчишини эслатади. Юқорида кўриб ўтилганлар асоси-
да хулоса қилиб айтиш мумкинки, зоонимларнинг маъ-
4 6
www.ziyouz.com kutubxonasi
ноларини типо-гиперонимик, лексик қаторларга
кири-
ши, турли хилдаги
зоонимларни атаб келйши, бу зоо-
нимла.рни ўзар-о омонимлар сифатида белгилашга имкош
бермаиди, чунки улар турли жинсга мансуб ҳайвон ту-
рининг номини атаб келади. Шунинг учун ҳам бундай
зоонимлар турли жинсга мансуб ҳайвонларнинг номла-
рини ҳамда алоҳида бир жинсга мансуб ҳайвон
тури-
нинг номини атаб келганда ҳам уларнииг турли маъ-
нолари орасидаги семантик муносабатлар (алоқа) сак-
ланади ва факат гипо-гиперонимик муносабатга
эга;
бўлган луғавий бирликлар- сифатида баҳоланадн'. .
ХУЛОСА
1. .Гапонимо-гиперонбмик, семантик алоқадорлнкка:
эга бўлган зоонимларни ўрганиш натижаларп шуни кўр-
сатадики, ўзбек тилининг умумистеъмолдаги зоонимла-
ри ўзаро гипонимо-гиперономик муносабатларга эга
бўлиш
билан баробар, гипопимо-гпперопомик қаторлар
функционимия, градуонимия ҳамда исрархионимия му-
носаб.атлари орқали боғлападп.
2. Узаро гипонимо-гппсропомик муносабатлар-асоси-
да боғланган лексик бпрликлар ўзаро синонимик, қисманг
антонимик бўёқларга эга бўлади.
-3. Гипопимо-гипсропомпк лексик қаторларни ташкил:-
қилган айрим зооппмлар пкки ва ундан ортик маъно
англатмшн ҳамда баъзи сўзлар икки ва ундан ортиқги-
попимо-гпперопомик қаторларга кира-олишига кўра, бун-
дай гипоппм ҳамда гиперономик қаторлар орасида ўза-
ро антонимик ва полисементик алоқалар мавжуд, дегак
хулосага қелиши мумкин.
4.
Узаро гипонимо-гиперономик муносабатга эга бўл-
гап лексик бирликлардан бадиий асарлар тилида муҳим
т.'
1
сппр|ц"| воспта сифатида кенг фойдаланилади.
Г). Гппоппмб-гиперономик семантик алоқаларга эга.
бўлгап лскспк
бпрликлар орасида функционимия, гра-
дуонпмпя, парIоппмия муносабатлари мавжуд бўлгани-
да ҳам,
1111
ич
111
м,л,■
11
> гшюппмик ҳамда антонимик чизма-
ларга эга бўлгапда ҳам, улар полисемия ҳамда -омони-
мия билаи (ми лапгапда хам бупдай лексик парадигмалар
орасида (/кипс-тур) гппоппмо пшерономик
муносабаг
асосий ў|)П11пп эгаллайдн иа худдп мана шу, жинс
ва
тур муиосаба I ипи ифодалашп бплап
бошқа семантик.
алоқалардап <|)арқлн ҳолда гипоппмо-гиперономик, се-
мантик, гуруушрнпп ҳосил қнладп.
47
www.ziyouz.com kutubxonasi
\
м ундариж а
Лексиколог ияни тизим сифатида ўрганиш босқичлари
. .
У зб ек тилида жннс-т
57р муносабати асосида боғланган 'лу-
ғавий бирликлар ва уларнинг и ф о д а л а н и ш и .....................
Гипоним ва гипероним орасндаги логик-семантик ал оқа
. .
Гиперойим ва гипоним орасидаги семан тик_алоқа
.
. .
.
Гипонимия билан ёндош лексик-семантик муносабат турлари
Гипонимия ва с и н о н и м и я .................................... ...............................
„Узбек тилининг атаМаларга оид қам да умумистеъмолдаги зоо-
н и м л а р и ................................................................. :
..........................
Гипо-гиперонимик қаторларда с и н р н и м и я .........................
Гипо-гиперонимик қаторларда антонимия'
................................
Гипонимо-гиперонимик қ а т о р л а р д а
полисемия ва
омонимия
’Х \ л о с а ................................................ " .............................
3
9
12
18
21
24
26
39
42
44
47
www.ziyouz.com kutubxonasi
