Лексик-семантик муносабатнинг

шер
ва 
арслон
сўзлари ёнма-ён (параллел) қўллани- 
лади. Эшакнинг етилган турига нисбатан уиинг етил- 
маган турининг иомини ифодаловчи 
хўтик, курра,
шу- 
нингдек, эчкш-шнг жинскга кўра алоҳида бир турининг 
(эркагининг) номини ифодаловчи 
така, серка
зоонимла- 
ри ҳам ёнма-ён қўлланилади. Бу ўринда, 
шер ва арс-
лон; хўтик ва курра; така ва серка
сўзлари (зооним- 
лар) ўзаро тўлиқ синонимик маъно ифодалаб, гипонимо- 
гиперонимик қатор доирасида айни бир гипоним сўзнинг 
кўриниши сифатида 
қўлланилади. 
Лекин бу сўзлар 
ўзаро ўзига хос маъно бўёқлари фаол ҳамда нофаол 
қўлланилиши билан фарқланади. Масалан: 
Така
— эр- 
как эчки, айни пайтда ҳам 
серка,
ҳам эркак эчки, 
така,
4 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

серка
сўзлари ораспда ўзаро худди мана шу тенг ке-- 
ладиган' маъноси билан тўлиқ .синоним. бўла олади~ 
Лекин 
серка
сўзидан уни фарқлаб турадиган қўшим'ча 
дифференциал бўёқ ҳам бор. Иўл Тоошлаб юрувчи' 
эркак эчки — 
серка
ёхуд, эркак туя номини ифодаловчи' 
нор.
ва 
бўғра
сўзларини олиб ҳарайликў
Кор — 
эркак туя;
Бўғра — 
икки. ёки бир ўркачли катта эркак туя.
Худди шу хнлдаги синонимик муносабатни эркак 
қорамолнипг ёввойи турииинг номини ифодаловчи 
зубру
жунгли, 'қўтос;
отнинг турларини ифодаловчи 
елцанот,-*.
бедов
ва ҳоказо сўзлар орасида, ҳам учратиш мумкин. 
Айпи бкр вгҳтда 
эшак
ва 
хўтик
ҳамда 
курра, эчки,
така
ҳамда 
серка, туя, нор, бўғра, от, елцанот, бедов,
ҳўкиз, жунгли, зубр, цўтос
ва ҳоказо сўзлар орасида 
қисман синонимик алоқа мавжуд. Масала-н: 
эшак
сўзи 
билан 
хўтик-
сўзи орасида умумий синонимик се.малар'’ 
мавжуд. 
Эшак
ҳамда 
хўтик
(курра) ҳар иккаласи ҳам 
айнн бир жинсга мансуб ҳайвоннинг нбмини- ифодалай- 
ди (якка туёқли иш ҳайвони), айни пайтда 
хўтиқ
ва. 
курра
сўзларида 
эилак
сўзидан фарқлаб турадиган диф- 
феринциал сема, кичиклкк маъноси ифодаланади.
Шуникгдек, 
эчки
ва 
тако,
(серка) сўзлари орасида 
ҳам уй ҳайвонининг алоҳида бир турини ифодаловчи 
айни паптда сут ва гўшт маҳсулотинн берувчи уй жо- 
ниворининг бир тури маъноси билан баробар қўлла- 
нилади.
Ҳар бир гипонимнинг маъноси аниқ ва равшан ифо- 
даланиши талаб қилинган контекстларда бошқа гипо- 
ним билан ўрин алмаштира -олмайди. Чунончи, 
сигир-
гинг боласи
бирикмасини 
ҳўкизнинг боласи
бирикмаси 
бнлан алмаштира олмаймиз. Бир синонимик • қаторда 
бпр.ташган сўзлар гипонимлардан фарқли ўлароқ, ўз- 
ларинтп' 
эмопиопал-экспрессив 
ҳамда 
идеографик,. 
услубнп матаю.тари бнлап фарқланади. Масалан: ўзбек 
тилида «чпронли» маъпоси 
чиройли, гўзал, сулув, зебо
сўзлари орқалн пфодалапади. Бу сўзларнинг ҳар бири- 
да у ёки бу даражадагп ҳнссий маъно ўз аксини топа- 
ди, синонимнипг маъпосп аппқ. ифодалаш талаб қилин- 
маган контекстларда «чиройлп қпз» бирикмаси ўрнида 
«яхши қиз» бирикмаси скп «ақ.тлп қиз» бирикмасини 
қўллаш мумкин. Бу ўрппда ташқп кўриниш . иккинчи. 
ўринга кўчирилади. Гшц)
11
пм.тар
1
шпг маъноси иккинчи: 
ўринга кўчирилганда қуГшдагпча бўлади: «Итнииг ба-
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ласи итднр». Бу ўринда кичиклик, етилмаганлик иккин- 
чи ўринга кўчирилади, .акс ҳолда итнинг боласи кучук 
•^бўлади, деб юритиш тўғри бўлар эди, айниқса, бадиий 
асарларда ўзоро гипонимо-гиперонимик^муносабат дои- 
расида турган сўзларни қўллаш ёрдамнда фккрни аниқ 
ва равшан ифодалаш мумкин. Бу эса матнда бадинй- 
.лнкка эришишнинг муҳим 
воситасидир. 
Улуғ' ўзбек 
шоири ҳазрат Алишер Навоий-ҳам ўз: асарларида гппо- 
дшм ҳамда гиперонум сўзларини ҳўллаш орҳали катта 
••бадиийликка, мантиҳий аниқликка эришган:
«Кучук .бирла хўтикка, цанча қилсанг тарбия,
Ит бўлур, эшак бўлур, бўлмас асло одамий»
Навоий
Юқорнда келтирилган илмнй далиллардан шундай 
гхулоса чиқариш мумкин:
1. Маълум бир гипонимо-гиперонимик қаторда ўз- 
аро гипонимик муносабатда турган сўзлар ўзаро тўлиқ 
ёки қиеман синонимик муносабатга эга бўлади.1
2. Гипонимо-гиперонимик қатордаги ҳар-бир сўзда 
(гипонимда) 
аниқлаштирувчи дифферинциал 
маъно 
(белги) мавжуд. -Худди мана-шу маъно ёрдамида маъ- 
лум жинсга мансуб ҳар бир тур номини ифодаловчи сўз 
лутқда аниқ ифодаланади.
3. Гипонимо-гиперонимик қаторда гипероним доме- 
нанта, синонимик қаторда эса 0ош сўз доменакта бўлиб 
келади. Умумий интеграл маъно ифодалайди.
‘ 4. Гипонимо-гиперонимих қаторларда турли босқич- 
.ларда турган гнпоним, юқори қаторлардаги гипероним- 
дан, гнпероним эса қуйи қатордаги гипонимдан семан- 
тик дифференццал- (жинс, ёш, тур) 
белгилари билан 
■фарқланганлиги учун ҳам турли 
босқичларда турган 
сўзлар ўзаро синоним бўла олмайди. Лекин айри,м кон- 
текстларда гипоним билан гипероним орасидаги фарқни 
•таъкидлаш зарур бўлганда нутқ шароити билан боғлиқ 
ҳолда гипероним ва гипоним орасида синонимик муно- 
-сабат ҳосил бўлади.