Лексик-семантик муносабатнинг

от, той,
қулун, ғўлон, дўлон, тўлон, беилак; туя, нор, моя; 'бў-
талдқ, тойлоқ
ва ҳ. к. 
. 
1
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, кўпгина гипони- 
мо-гиперонимик қаторларда жинсўва тур номлари ало- 
„ҳида-алоҳида сўзлар 
билан 
ифодаланади. 
Чунончи, 
жийик, оҳу, буғи, марал, сихитдх, ҳуралай, жайрон.
Юқоридаги сўзла.р тизимида 
кийик
гипероними шох- 
ли йирик сут эмизувчи ҳайвоннинг умумий номи: 
буғу,
марал, оҳу, сихшох, жайрон, оқцуйрук, қоракуйруц, қу-
ралай
унинг турли белгилари бйлан ўзаро фарқ„қи- 
лувчи турларининг номи. Лекин барча гипонимо-гипе- 
ронимик, лексик парадигмаларда гипероним ҳа.мда ги- 
поннмлар алоҳида-алоҳида сўзлар 
билан ; ифодалан- 
майди. Бу, айниқса, гипонимларга алоқадордйр. Қўп- 
гина гипо-гиперонимик, лексик қаторларда гипонимлар- 
дан бирининг вазифасй гипероним тушунчасини ифода- 
ловчи сўзларнинг зиммасига юклатилади. Масалан: 
■қўй
— I, 
қўй
— II (қўчқор, қўзи); 
эчки
— I, 
эчки —
II 
(така, серка, улоқ). 
' 
'
Юқорида келтирилган ҳар икки гипонимо-гиперони- 
мик қаторда маълум бир' жинсга мансуб ҳайвоннинг 
ургочиси (тур номи) гипоним, айни замонда жинс номи 
(гппероннм)— урғочи тур номи гипойим вазифасини 
ўтапдп. 
1\ўй
—1, 
қўй
— II, 
эчки
— I, 
эчки
—Ц, 
кучук
— I, 
кучук
— II гппсроппм ва гипонимлари билан 
қўй
— II, 
к у ч у к
— II, 
эчки
— II гппопимлари ўзаро жинс-тур му- 
'носабатларппп п(|)од;
1
лпш орқали 
боғланади, сўзнинг 
турли маънолпрп орпспдп г('мпи;гнк алоқанинг мавжуд- 
.лигини назарда гу 
1110
бундап, яппш гипонимик ва ги- 
леронимик маъно орқплп боглипгпп сўзларни кўп маъ- 
ноли сўзларнинг бпр турп спфатпда баҳолаш мумкин. 
Кўчма маънони ҳоспл қплпш усулларнга кўра бундай 
■сўзларпинг маъноларп орпсндаги боғлапшнни Чпгнек- 
Дохагп оид, яъеи алоқа асосида ҳосил бўлган маъно-
45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларга киритиш мумкин. Юқорида кўриб ўтилган мать-но 
муносабатЛари ўзбек тилшунослигида шу кунга қадар 
ўрганилган синекдоха асосида маъно кўчишидан кескин 
фарқ қилади. Бу фарқ гипонимо-гиперонимик семантик 
муносабатларнинг партонимик муносабатлардан фарқи 
билан белгиланади. Партонимик мукосабатлар билан 
боғланган сўзлар гуруҳи турли жинсдаги предметлар- 
ни атаб келса, чунончи: 
цорамол
— 
шоҳ, туёҳ; ҳуш
— 
ҳанот, пат; фул
— 
хартфм; от
— ёл ва ҳоказо гипонимо- 
гиперонимик муносабатлар билан богланган сўзлар бир 
жинсдаги предметларнинг, жумладан, 
ҳайвонларнинг 
турли белгилари билан ўзаро фарқланувчи турларининг 
номлариии ифодалаб келди. Шунннг учун ҳам бу икки 
турдаги семантик алоқа орқали боғланган лексик қа- 
торлар 
орасидаги синекдохага оид муносабатлар ҳам 
бир.-биридан фарқ килади. Гипонимо-гиперонимик мў- 
носабатлар билан боғланган лексик гуруҳларни ўзбек 
тилидаги умумистеъмол зоонимлари асосида таҳлил қи- 
лиш натнжасида шу нарса маълум бўлдики, бундай 
мавзу гуруҳига мансуб бўлган сўзлар орасида поли- 
семиянинг яна бошқа турлари ҳам мавжуд.
Полисемиянинг яна бир тури бир гипонимнинг иккиг 
ва ундан ортиқ гипонимо-гиперонимик қаторга кири- 
шида кўрйнади. Бунда бир неча кўринишлар мавжуд.
Зоонимлар орасидаги гипонимо-гиперонимик муно- 
сабатларни ўрганиш жараёнида аниқланадиган бундай 
нозик маъно бўёқлари ўзбек тили луғатларида ҳамма 
вақт ҳам аниқ акс эттирилмаган.