Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

r-лекция. Санлы3 81м оны4 т6рлери. Алмасы3 81м оны4 грамматикалы3 5згешеликлери


Санлы3лар. Орхон-енисей естеликлери тилинде санлы3лар улы7ма т6ркий тиллериндегидей, олар бир неше разряждлар2а б5линеди. Олардан сана3 санларды мынадай т6рде гезлестиремиз` бир (Гкн., ro)~ еки (КТб., wu)~ бэш (ЕнПТ., iq)~ бэс «бес» (Т3., ro)~ йэти «жети» (Т3., ro)~ то3уз «то2ыз» (КТб., ro)~ он (КТб., eq)~ отуз (ЕнПТ., ou)~ 3ыр3 (ЕнПТ., iq)~ й6з (ЕнПТ., ir)~ ми4 «мы4» (Гкн., ro)~ т6мен «он мы4» (КТб., eq) т.б. Сондай-а3 нус3аларда аз (КТ., wo)~ анша «сонша» (КТб., wq)~ бунча «бунша» 81м бас3а усы2ан уса2ан шамалы3 санлар ж1не экисин «екисин» (КТб., ei) т6риндеги айры7шы санлар ушырасады. №атарлы3 санлы3лардан екинши «екинши» (КТб., ee)~ 6чинч «6шинши» (КТб., ee)~ т5ртинч «т5ртинши» (КТб., ry)~ бисинч «бесинши» (КТб., ru)~ оныч «оныншы» (Мог., Ха q0) т.б.
Келтирилген санлы3 с5злерди4 ишинде бир 3атар с5злер 3ара3алпа3 тили ушын т1н емес сыя3лы к5ринеди. Бира3 халы3 тилине ды33атлыра3 н1зер салса3 оларды4 тилимизде бар екенин к5ремиз. М1селен орхон-енисей естеликлеринде 3атарлы3 сан м1нисиндеги «екинти» с5зи 81зир 3ара3алпа3 тилинде «екинди» т6ринде 2арры кисилерди4 тилинде 3олланылады. М1селен` Ж1не екинди болып ж6ргенше биротала берип 3утыла 3ояйын деп едим. Бул жерде к5рсетилген с5зи «3айта-3айта 81лек болып, т1кирарланып» м1нисинде 3оллан2ан. Орхон-енисей естеликлериндеги санлы3 м1нисинлеги бул с5з ынды, -инди, -ынты, -инти формасында2ы (3ара3алпа3 тилинде 3азынды, шабынды, кесинди, 6зинди уса2ан с5злердеги) 1ййемги келбетлик фейиллер менен байланыслы деп 3аралады.
Алмасы3лар. Орхон-енисей жазы7ларында алмасы3ларды4 бир 3атар разрядлары орын ал2ан. Со2ан 3ара2анда алмасы3ларды4 т6рлери орхон-енисей д17иринен к5п бурын 31липлескен болып, бизи4 заманымыз2а дейин оларды4 тийкары бир 3атар кишигирим 5згерислерге ушыра7ы менен са3ланып келип жеткен. М1селен бетле7 алмасы2ыны4 биринши бети естеликлерде бен 81м мен формаларында ушырасып, оны4 со42ы т6ри 3ара3алпа3 тилиндеги менен с1йкес келеди. Мысалы` Мен 5зим 3а2ан олурту3ыма «мен 5зим 3а2ан болып отыр2анымда» (КТб., wi)~ бэн «мен» (Т3., tw)~ биз (Мог., ew)~ ол (КТб., wq) т.б.
Бетле7 алмасы2ыны4 биринши бетиндеги «мен» 81м «бен» формаларыны4 еке7и де естеликлерде актив 3олланылады, 1сиресе «мен» т6ри к5бирек 3олланылады. Булардан «бен» формасы о2узлар2а т1н бол2ан, ол е4 1ййемги форма бол2ан, ал «мен» формасы с5з а3ырында2ы мурынлы3 сонор «Н» сесинен т1сийринен назализация жолы менен со4 пайда бол2ан деген пикир бар. Бетле7 алмасы2ыны4 усы беттеги к5плик формалары, м1селен «биз», сондай-а3 екинши беттеги «сиз» формаларыны4 «мен, бен, сен» бирлик формаларынан 5сип шы33анлы2ы ту7ралы исенимли д1лийллер бар. К5рсетилген «бен, мен» формаларыны4 еке7и де 3ара3алпа3ларды4 XVIII-XIX 1сирлердеги жазба естеликлерини4 тилинде орын ал2ан.
Бетле7 алмасы2ы естеликлерде де сеплени7 т1ртиби бойынша 3ара3алпа3 тилиндегиге у3сас. М1селен, ата7-мен.
Силте7 алмасы3лары да естеликлерде 3ара3алпа3 тилине 1де7ир у3сас формада гезлеседи. Мысалы` эр бэнк6си буэрмиш «ерди4 м14гилиги (естелиги) усы» (ЕнПТ., yq)~ Ол йэркэ бэн Билгэ Тону3у3 тэг6рт6к 6ч6н «Ол жерге мен билгиш тану3у3 жекеним ушын» (Т3., ri) т.б.
Алмасы3ты4 булардан бас3а т6рлери де, 3олланыл2ан, м1селен, 5злик алмасы2ы  мен 5зим 3а2ан олурту3ыма «мен 5зим 3а2ан болып отыр2анымда» (КТб., wi)~ 5зин тилк6 йимин «5зин т6лки жеген» (Гкн., u0). Сора7 алмасы2ы  3ара2анлы2 будун эртим, 3а2аным 3аны «3а2анлы халы3 едим, 3а2аным 31не» (№Тб., o)~ ким (КТб., ww)~ г6ман алмасы2ы  бир киси йа4ылсар «егер бир киси жа4ылса» (КТб., y) т.б.