Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

e-лекция. Тарийхый морфология. Атлы3 81м келбетликти4 жасалы7ы

Орхон-енисей естеликлери тилини4 морфологиясы, онда2ы с5з ша3аплары, тийкарынан ал2анда 81зирги т6ркий тиллериндеги, соны4 бири 3ара3алпа3 тилиндеги с5з ша3аплары, оларды4 жасалы7 усыллары менен жа3ын келету2ыны, сондай-а3 оларды4 билдирежа3 м1нилерини4 де бир-бирине 1де7ир у3сас екенин бай3алады.

Атлы3лар. Атлы3лар естеликлерде де 3ара3алпа3 тилиндегидей улы7ма еки топар2а  меншиклик 81м 2алабалы3 атлы3лар2а б5линеди, оларды4 функциялары дабизи4 тилимиздеги сыя3лы.
Атлы3ларды4 жасалы7 жоллары орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде, улы7ма ал2анда 3ара3алпа3 тилиндегидей. Орхон-енисей естеликлеринде де атлы3лар лексикалы3, морфологиялы3 81м синтаксислик усыллар менен жасалы7 т1ртиби ке4нен орын ал2ан еди.
Морфологиялы3 усыл менен естеликлерде атлы3лар жаса7 ке4нен 5рис ал2ан, олардан с5з жаса7шы мынадай аффикслерди келтири7ге болады.
Ата7шылардан атлы3 жаса7шы аффикслер.
-чы, -чи аффикси Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде де, 81зирги т6ркий тиллериндегидей м1нидеги с5злерди жасайды. Мысалы` йу2чы «жо3шы, жо3ла7шы» (КТб., tq)~ йирчи «жерши, жерли адам» (Тон., wy)~ элчи «елши», 3обызчы «3обызшы», йолчы «жолшы» т.б.
-лы3, -лик, -лы2, -лик аффикси де 3ара3алпа3 тилиндеги м1ниде 3олланылады, буларды4 фонетикалы3 вариантлары сыпатында Орхон-енисей естеликлеринде –лу2, -л6г, -лу3, -л6к аффикслери де жийи ушырасады. Мысаллар` йара3лы2 (жара3лы) (КТб., ew)~ к6члиг (к6шли) (Тон., yw)~ бегилик (барклик, беккемлик, 3аттылы3) (№Тб., ew)~ с1киз ада3лы3 «сегиз ая3лы» (ЕнПТ.,)~ там2алы3 «там2алы» (ЕнПТ., ro)~ 3утлу2 «3утлы, бахытлы» (ЕнПТ., ir)~ 3анатлы2 «3анатлы» (Гкн., i0)~ булутлу2 «булытлы» (Гкн., ir)~ башлы2 «баслы3» (№Тб., w0) т.б.
Орхон-енисей жазы7ы естеликлери тилинде атлы3 жаса7да –лы, -ли аффиксини4 3олланылы7ы орын ал2ан. М1селен` эчили-инили «а2алы-инили» (№Тб., wo)~ т6рли к6нли «к6ни т6ни» т.б.
Атлы3лар естеликлерде фейил т6бирлерден мына т5мендеги аффикслерди4 жал2аны7ы ар3алы жасалады`
-3, -к, -2, -г, -ы3, -ик, -ы2, -ик, -у3, -6к, -у2, 6г` 3а2ан буйру3ы «3а2ан буйры2ы» (№Тб., ei)~ билигсиз 3а2ан «билимсиз 3а2ан» (№Тб., t)~ йару3 «жары3» (Гкн., eo)~ 5л6г «5лик» (№Тб.,)~ 3ышла2 «3ысла7» (ГКн., ui)~ йайла2 «жайла7» (Гкн., iy) т.б.
-а, -1, -ы, -и, -у, -6 аффикслери де атлы3лар жасайды` эгри «игри, ийири, 3ыйсы3» (Тон ri)~ к5з 6н6 «к5зги, к5злик» (ЕнПТ.,) т.б.
-ынч, -инч, -унч, -6нч аффикслерине мысаллар` 3ор3ынч «3ор3ыныш» (Гкн., i0)~ 5т6нч «5тиниш» (Тон., qt) т.б.
Синтаксислик усыл менен жасал2ан атлы3лардан Орхон-енисей естеликлеринде актив ушырасату2ын жуп с5злерди, айырым жеке атларды к5рсети7ге болады` к5зи 3ашы «к5зи 3асы» (№Тб., t)~ йир-суб «жер-су7» (№Тб., w0)~ от-суб «от-су7» (№Тб., wu)~ К6лтегин, Тонйу3у3, Билге 3а2ан т.б.
Естеликлер тилинде де атлы3лар ушын сан, тартым, бетле7, сеплик категориялары т1н 3убылыс.
К5плик категориясы морфологиялы3, синтаксислик 81м лексикалы3 усыллар менен билдириледи. К5плик м1ни морфологиялы3 усыл менен жасал2анда, 81зирги тилимиздегидей, тийкарынан лар/-лер/-лэр аффикслерини4 ж1рдеми менен ж6зеге келеди. Бул аффикс пенен жасал2ан атлы3 с5злер сол д17ирди4 5зинде 81р т6рли м1нилик айырмашылы3ларды билдирету2ын бол2ан. Мысаллар` т5рт би4 атларым йыл3ым «т5рт мы4 атым жыл3ым» (ЕнПТ., qie)~ тайларым «тайларым» (ЕнПТ., ur)~ бэглэр «беглер» (Мог., w).
Соны4 менен бирге орхон-енисей естеликлеринде к5пликти4 тийкар2ы к5рсеткиши бол2ан бул аффикслер енисей тиллери системасында 5злерини4 айырым вариантларына ийе бол2анлы2ы бай3алады, ол вариантлар сол енисей тиллерини4 81зирги 17ладлары бол2ан тува, хакас, шор тиллеринде лар, -лер, менен бир 3атарда нар, -нер т6ринде са3лан2ан. Т6ркий тиллеринде жалпы т1н бол2ан 81м к5п тал3ыла7ларды4 объекти бол2ан к5пликти4 бул к5рсеткишлери вариантлары менен 3ара3алпа3 тили ушын да характерли. №ара3алпа3 тилинде лар, -лер формасы менен бир 3атарда нар, -нер т6ри елеге дейин са3ланып келмекте.
Орхон-енисей естеликлеринде к5плик м1ни к5рсетилген аффикслер менен бирге т, -э к5рсеткишлери ар3алы берилген фактлери де гезлеседи. З ар3алы к5плик м1нисин билдири7 адамны4 8ай7анларды4 3ос м6шелерини4 атамаларына тийисли с5злер менен байланыслы бол2ан. М1селен, омуз «омыз, еки ийин» а2ыз «а7ыз», еки жа3, «еки ерин», му4из «м6йиз» уса2ан с5злерде. Бул 3убылыс 3ара3алпа3 тилинде екилик (к5плик) сан к5рсеткиши ретинде денени4 жуп а2заларын билдирету2ын гейпара с5злерди4 3урамында са3ланып киятыр, мысалы, к5з, диз, егиз, м6йиз т.б.
К5плик аффикси естеликлерде аны3ла7ышысы санлы3лардан бол2ан атлы3лар2а жал2аны7ы сийрек гезлеседи. Мысалы` Бис йуз эрэн кэлти «бес ж6з адам келди» (Мог., Ха qq)~ №6л тигин бир эриг санчды «К6лтегин бир адамды шанышты» (КТб., rt).
Бул аффикслер естеликлерде фейил с5злерге 3осылып 3олланбайды, бул н1рсе 3ара3алпа3 тили ушын да характерли 3убылыс.
К5рликти4 синтаксислик 81м лексикалы3 усыллар менен жасалы7ы да Орхон-енисей жаы7ы естеликлерини4 тилинде улы7ма ал2анда 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегиге с1йкес келеди.
Тартым категориясы естеликлерде 3ара3алпа3 тилиндегидей ямаса со2ан жа3ын формаларда 3олланылады. Буны мына мысаллардан к5ри7 м6мкин` 5з6м «5зим» (Тон., tw)~ о2лым «улым» (Мог., Ха o)~ йулкун «жыл3ы4» (Гкн., uw)~ йашым «жасым» (Мог., wr)~ иним К6лтегин «иним К6лтегин» (КТб., e0)~ к5зи, 3ашы «к5зи, 3асы» (Ктб., tq)~ 3утым бар «бахытым бар» (КТб., wo)~ бэглэри, будуну «беглери, хал3ы» (Тон., rw)~ йолы «жолы» (Мог., wi)` иниси «иними» (Мог., r0) т.б.
Сеплик категориясы бойынша естеликлерде 3ара3алпа3 тили менен салыстырып 3ара2анымызда бир 3атар 5згешеликлерди гезлестиремиз. Орхон-енисей естеликлерини4 тилин изертлеген алымлар онда2ы сепликти4 санын 81р т6рли к5рсетеди. Бире7лер оларды4 санын сегиз, екиншилер жети, 6шиншилер алты деп белгилейди. Демек сепле7 системасы 81м оны4 м1нилери 3ара3алпа3 тилинен дерлик к5п пары3 3ылмайды. Естеликлерде мынадай сепле7лерди бай3а72а болады.
Ата7 сеплиги естеликлерде де 3ара3алпа3тили сыя3лы арна7лы к5рсеткишке ийе емес. Мысаллар` ат «ат» (КТб., eq)~ Таб2аш 3а2ан «Таб2ан 3а2ан» (Тон., yw)~ 3ыз «3ыз» (Мог., хаб., o).
№ара3алпа3 тилиндегидей, атлы3лар ата7 сеплиги формасында турып бас3а сеплик м1нисин билдирету2ын жа2дайлары ушырасады. Мысалы` ийелик сеплиги м1нисинде 3ыр2ыз будуны «3ыр2ыз (ды4) хал3ы» (Тон., ye)~ Т6рк о2уз бэглэри (т6рк) ти4, «о2уз ды4 беглери» (КТб., e0)~ табыс сеплиги м1нисинде  Бэнг6 таш то3ытдым «м14ги тас (тыс) 3ойдырдым» (КТм., wi)~ орын сеплиги м1нисинде  №ор2ан 3ышлап «3ор2анда 3ыслап» (КТб., e0)~ Шы2ыс сеплиги м1нисинде  сэкиз о2лым адырылдым «сегиз улымнан айрылдым» (ЕнПТ., yi).
Ийелик сеплиги естеликлерде ны4, -ни4, -ин, -нун, -н64, -на4, -нэ4 аффикслерини4 ж1рдеми менен жасалып, негизинен ал2анда, егер кейинги фонетикалы3 вариантларын айтпа2анда алды42ы формалары 3ара3алпа3 тилиндеги менен жа3ын келеди. Бул сепликте тур2ан с5злер де жо3арыда айтыл2ан ата7 сеплигиндеги с5злерге усап 81р т6рли м1нилерде 3олланылады. №ара3алпа3 тили менен у3сас келету2ын мысаллар` мэни4 «мени4» (Мог., wo)~ т6рк будуны4 илин «т6рк хал3ыны4 елин» (КТм., wi)~ К6лтигин Байыр3ыны4 а3 ад2ыры2 бинип «К6лтегин Байыр3ыны4 а3 ай2ырын минип» (КТб., et).
Барыс сеплиги естеликлерде 2ару, -гэру, -3ару, -кэру, -2ар,-гэр, -ру, -р6, -ра, -рэ, -3а, -кэ, -2а, -гэ, -йа, -йэ, -а, -1 аффикслерини4 ж1рдеми менен жасалады. Буларды4 ишинде 3а,-к1, -2а, -гэ, -ге, -3ару, -3ары, -кери, -2ару, -2ары, гери аффикслери 3ара3алпа3 тили ушын да характерли к5рсеткишлер. Мысаллар` илгэру «илгери» (Мог., eu)~ о2уз2ару «о2уз2а» (КТб., ee)~ Таю2ач2ару «таб2аш3а» (Тон., yq)~ эбин эр6 кэлмиш «6йине келди» (Гкн., e0)` Таб2аш хан2а бардым (ЕнПТ., ee) т.б. Ал 3ара3алпа3 тилинде жо3арыда2ы аффикслер тыс3ары ишкери, илгери, уш3ары, шеткери, алдары уса2ан с5злерде 3олланылату2ыны м1лим.
Естеликлерде табыс сеплиги 2, -г, -ы2, -у2, -6г, -а2, -эг, -ы, -и, -н, -ны, -ни аффикслерини4 3осылы7ы менен жасалып, 3ара3алпа3 тилинен бираз 5згешеликлери менен пары3 3ылады. Бира3 оларды4 тилинде кейинги аффикслерди4 орын алы7ы я2ный, ы, -и, -н, -ны, -ни формаларыны4 3олланылы7ы бизи4 тилимиз ушын да жат емес. Бул формаларды4 гейбире7лери 81зирги тилимизде 3олланылма2аны менен, ески жазба 1дебий тилимизде к5плеп ушырасады. Мысаллар` бэглери «беглери» (Мог., q)~ аны «оны» (Тон., yw)~ алп шалчи а3ын бинип «алп Шалшы а2ын (а3 атын) минип» (КТб., ee) т.б.
Шы2ыс сеплиги де бас3алары сыя3лы 3ара3алпа3 тилинен бир 3атар 5згешеликлер менен айырылады. Солай да болса естеликлерде бул сепле7ди4 форма 81м м1ниси жа2ынан алып 3ара2анда алыслы2ынан жа3ынлы2ы басым. Естеликлерде шы2ыс сепликти4 к5рсеткишлери мына формаларда гезлеседи` -дан/дэн, -ды4/-ди4, -дун/-д6н, -тан/-тэн, -ты4/-ти4, -тун/-т6р.
Бул аффикслерди4 айырым фонетикалы3 вариантларын есап3а алма2анда к5пшилиги 3ара3алпа3 тилини4 нормалары менен жа3ын келеди. Мысаллар` о4дан «о4нан, о4 жа3тан» (Тон., ye)~ 3андан «3айдан» (КТб., e0).
Орын-м181л сеплиги да/-д1, -та/-тэ аффикслерини4 жал2аны7ы менен жасалады. Мысалы` йуртда, йолта «журтта, жолда» (КТб., ro)~ йэрдэ «жерде» (Мог., ey) т.б.
Бетлени7 категориясы да Орхон-енисей естеликлери тилинде 81зирги т6ркий тиллериндегидей ата7ышлар менен фейилди4 с5з 5згерти7ши системасы сыпатында 3олланыл2ан. Бетлени7 категориясыны4 к5рсеткишлери орхон-енисей естеликлеринде де тийкарынан ал2анда 3ара3алпа3 тилиндегидей бирлик сан q-бетте бен, -мен, w-бетте сен т6ринде болып, e-бетте 3ара3алпа3 тилиндегидей айры3ша к5рсеткишке ийе емес. К5плик сан q-бетте биз, -мыз, -миз, w-бетте сиз, -сизлер, ал e-бет бунда да арна7лы форма2а ийе емес.
Келбетликлер улы7ма т6ркий тиллердеги сыя3лы жазба естеликлерде де 81рт6рли м1нини билдирету2ын т6бир 81м д5ренди келбетликлер сыпатында ушырасады. Мысалы` ач «аш» (Мог., ei)~ улу2 «уллы» (КТб., wi)~ к5к «к5к» (Гкн., oi)` йашул «жасыл», 3ызыл «3ызыл» (Гкн., ui)~ семиз ат (Гкн., q00)~ 3ара (Та3., tw)~ боз (Гкн., iq).
Д5ренди келбетликлерди4 мынадай аффикслерди4 жал2аны7ы ар3алы жасал2анын к5ремиз.
лу3/-л6к, -лу2/-л6г, -лы3/-лик, -лы2/-лиг. Мысаллар` му4лы3 «му4лы»  анча били4лер му4лу2 ол «солай били4лер ол му4лы» (Гкн., er)~ К6чл6г «к6шли» (Гкн., oe)~ к5р6кл6к «к5крикли» (Гкн., oo)~ йара3лы2 «жара3лы» (КТб., ew)~ тонлы2 «то4лы» (КТб., wo)~ №уллы2 «3уллы», к6нлиг «к6нли» (КТб., wq). Келбетлик жаса7да бул аффикс к5рсетилген формада 81зирги 3ара3алпа3 тилине т1н болма2ан менен, ол ески 3ара3алпа3 жазба 1дебий тили ушын т1н 3убылыс. Соны4 ушын орхон-енисей естеликлериндегидей келбетлик жасайту2ын бул аффикслер менен оларды4 фонетикалы3 вариантлары 3ара3алпа3 тили ушын жат емес деген жу7ма33а кели7ге болады.
3ы/-ки` к6н батсы3да3ы «к6н батыста2ы» (КТб., tw)~ к546лтэки «ке7илдеги» (Мог., Хб qr)~ ичрэки «иштеги» (Мог., wi).
у3/-6к` йару3 болту «жары3 болды» (Гкн., eo).
сыз/-сиз` сансыз-йыл3ым сансыз эрти «жыл3ы сансыз еди» (ЕнПТ., ir)~ Ичре ашсых ташра тонсыз «иши ассыз, тысы тонсыз» (КТб., wy)~ отсуз субсиз «отсыз су7сыз» (Гкн., yo).
Келбетликлер синтаксислик усыл менен де жасалады. Мысалы` 3ара тэр «3ара тер» (Т3., tw)~ 3ара йол тэ4ри «3ара жолт14ири» (Гкн., ue)~ эсэн-т6кэл «сенен-т67ел» (Гкн., yr). Келбетликлерди4 шырайын жаса7да негизинен ал2анда 3ара3алпа3 тилиндегидей, м1селен келбетликти4 арттыры7 д1режеси мына т6рде гезлеседи` 3аты2 са3ынтым «3атты са2ындым» (КТб., tq) т.б.