Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Шамалы3 санлы3лар. Аны3сыз шамалы3 санлы3лар затты4 саныны4 шамасын билдирип, олар 86жжетлерде де мынадай с5злер ар3алы бериледи` аз, к5п, бирнеч1, неч1 т.б. Мысалы` эшит6б к5б хурсанд болды3~ бизг1 81ким этиб к5б атр1т ил1н ини4изни берс14из~ бу с1б1б ил1н улу2 йа7 болды3 неч1 б6лди т.б.
Есапла7 системасы 86жжетлерди4 тилинде де тийкарынан 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей. Онлы3, ж6злик, мы4лы3 санларды4 ишин есапла2анда д1слеп 6лкен сан, кейининен кишкене санлар аталы7 т1ртиби менен есапланады. Усыны4 менен бир 3атарда есапла7ды4 81зирги 1дебий тилимизде 3олланылмайту2ын формасы да ушырасады. Бул т1ртип бойынша онлы3 81м ж6злик санларыны4 толы3 емеслигин билдири7 ушын, я2ный усындай п6тин емес д54гелек санларды сол д54гелек саннан кемис бирликти ямаса онлы3ты шегирип тасла7 жолы менен есапланады.
Есапла7ды4 бул формасы 3олжазбаларда а7ырлы3ты, а3ша бирлигин 81м бас3а да н1рселерди есапла7да 3олланыл2ан. Мысалы` Ж1мъи йигирма а2ары к1м or батман боладур~ Серекеден онсери к1м экки батман зы2ыр алунды~ Чынхожа бир айа3ы к1м йетти бут бу2дай~ Тажыдан 3ыр3 а2ары к1м экки батман зы2ур алунды. Бул мысаллардан жо3арыда к5рсетилген есапла7 т1ртибини4 а7ырлы3ты 5лше7 тара7ына 3олланыл2анын к5ремиз. Бунда да негизинен 6лкен му2дарда2ы а7ырлы3 5лшем бирлигини4 кемисин оннан кемис киши му2дарда2ы а7ырлы3 5лшем бирлигин шегирип тасла7 жолы менен есапланады.
Усындай есапла7 т1ртибин а3ша есапла7да да ке4 3олланыл2ан` *6сейиннен бир ша8ы к1м он экки т14г1 алду3~ !й1к1д1 шайы к1м он т14г1 т.б.
Есапла7ды4 бундай системасын 81зирги 7а3ытта халы3ты4 с5йле7 тилинде, 1сиресе 2арры кисилерди4 с5злеринде ушыраты72а болады. М1селен, Мойна3 районыны4 айма2ында ж6ргизилген диалектологиялы3 жазы7ларда бир кемпирден жазып алын2ан мынадай мысаллар бар` Усы бас2урды4 ортасы бир жиби кем алты жигирма (Бир ж6з он то2ыз)~ жасымыс екиси кем с1ксан2а келди. Бири кем алпыстаман дейди бизи4 киси т.б.
Усылар менен бир 3атарда 86жжетлерде есапла7 бойынша мынадай факт сийрек те болса ушырасады` Жумадилахыр айыны4 1771л т5рт6синд1 й1кш1нб1 к6ни бу му81бб1тнам1 болды` Бул мысалдан к5рини7инше айды4 к6нлерин есапла2анда 81зирги 1дебий тилимиздеги сыя3лы айды 6ш он к6нликке (декада2а) б5лип есапла7 т1ртиби де 3олланыл2ан болы7ы керек. М1селен, мысалда2ы айды4 1771л т5рт6синд1 деген с5злерди4 мазмуны усы жу7ма33а келеди. Сонда 17ел (ги) т5рти r инши число, екинши т5рти – qr инчи число, ал 6шинши т5рти – wr инши числоны билдирету2ын болып, усылай есапла7 т1ртиби де бурын 3олланыл2ан.