Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Алмасы3. Бетле7 алмасы2ы. Бетле7 алмасы3лары тийкарынан ал2анда 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы бирлик санны4 биринши бети мен, екинши бети бирлик санда сен, 6шинши бет иол с5злери ар3алы бериледи. *1зирги тилимиздегидей бетле7 алмасы2ыны4 бирлик санда2ы 6шинши бети менен бирлик сан 6шинши беттеги силте7 алмасы2ы орта3 форма2а ийе. «Ол» алмасы2ы к5рсетилген еки м1ниде де 3олланылады.
№олжазбаларда ушырасату2ын бетле7 алмасы3ларын мына кестеден к5ри7ге болады.

Бирлик сан q-бет мен, бен w-бет сен e-бет ол

К5плик сан q-бет биз (лер) w-бет сиз (лер) сенлер e-бет олар, алар

*6жжетлерди4 тилинде бетле7 алмасы3лары улы7ма 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей болы7ы менен 3атар гейпара 5згешеликлерге де ийе. *6жжетлерде q-бет бирлик санда2ы бетле7 алмасы2ы «мен» 81м «бен» формаларына ийе. К5пшилик жа2дайларда бул еки форма параллель р17иште 3олланылады. Бетле7 алмасы2ыны4 «бен» формасыны4 3олланылы7ы 1сиресе XVIII 1сирдеги жазба 86жжетлерде («№ара3алпа3ларды4 антларында») 3олланылады. Оннан со42ы я2ный XIX 1сирдеги жазба 86жжетлерде бул форманы4 3олланылы7ы сийрек гезлеседи.

*6жжетлердеги ушырасату2ын q-бет бирлик санда2ы «бен» формасы 81зирги тилимиздеги «мен» бетле7 алмасы2ыны4 1ййемги формасы болып есапланады. Бул бетле7 алмасы2ында2ы жарыл2ыш 3ос еринлик 6нли «б» да7ыссызыны4 сонорлы3 «м» да7ыссызы менен орын алмасы7ы назализация 3убылысыны4 н1тийжеси болып табылады. Я2ный «бен» алмасы2ында2ы бб 3убылысы с5зди4 а3ырында2ы сонорлы3 «н» да7ыссызыны4 т1сиринен келип шы33ан жа2дай.
Жо3арыда келтирилген бетле7 алмасы3ларыны4 кестесинен к5ринип тур2ан екинши 5згерис к5плик санда2ы e-беттеги бетле7 алмасы2ыны4 формалары. *6жжетлерде бул алмасы3 «олар» 81м «алар» формасы актив 3олланыл2ан. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги бирлик 81м к5плик санда2ы e-беттеги ол, олар бетле7 алмасы3ларыны4 86жжетлердеги сеплик формаларыны4 бас3а тийкардан жасал2анын к5ремиз.
К5рсетилген e-бет к5плик санда2ы бетле7 алмасы2ыны4 еки формасы да я2ный «олар» 81м «алар» формаларыны4 3атар 3олланылы7ы алмасы3ларды4 т6ркий тиллериндеги соны4 ишинде 3ара3алпа3 тилиндеги 1ййемги а78алыны4 изи болса керек. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы 3олжазбаларда да бирлик санда2ы 6шинши беттеги бетле7 81м силте7 алмасы3ларыны4 орта3 «ол», бир 3атар т6ркий тиллериндеги «у» форма2а ийе болы7 жа2дайы со4 пайда бол2ан 3убылыс болы7ы м6мкин деген пикирди ту7дырады. Алмасы3ларды4 бул разрядлары я2ный бетле7 81м силте7 алмасы3лары ерте 7а3ытларда 81р 3айсысы 5з алдына дифференциялан2ан форма2а ийе бол2ан болы7ы м6мкин.
Ерте 7а3ытларда бирлик 81м к5плик санларда2ы e-беттеги бетле7 алмасы3лары «ол», «олар» формаларына, ал усы сан 81м беттеги силте7 алмасы3лары «а (н)», «алар» формаларына ийе болса итимал. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги гейпара фактлер де бул пикирге ж1рдемши болады. М1селен 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги актив 3олланылату2ын 1не, ана7, анда, ана жа3та, ана жерде уса2ан с5злер бир гезлерде силте7 алмасы3ларыны4 бас3а тийкардан жасал2анынан д1рек береди.
*6жжетлерде 3олланыл2ан бетле7 алмасы3ларына мысаллар` Инанма3 учун мег Ша8мырад бий~ бег т5б1н исимл1нмиш а8ид этиб ант эт1м1н~ Бен №о4ырат болусыны4 3азысы Нурс1йд у2лы м5р6м басдум~ сен бир улу2 падша8сан~ ол да аларны4 д17летитурур~ ол улу2 паша8ымыз~ ол 7а3ытта2ы Чимбай ойазы~ биз 3айбана мал-д6нйа к5рм1й а3 падша82а баш салду3~ сиз халы3 а2а биз халы3 ини эрдик сизл1р бил1н бирг1 дийдар к5ришм1кни т.б.
К5плик санда2ы биринши 81м екинши бетлердеги «биз», «сиз» бетле7 алмасы3лары, 3олжазбаларды4 тилинде к5плик м1нини а4латы7 менен 3атар «мен, сен» алмасы3 с5злерини4 орнына 3олланылату2ын сыпайылы3ты а4латату2ын формасы болып та хызмет ислейди. Усы «биз, сиз» бетле7 алмасы3лары к5плик м1нини билдири7 ушын бираз жа2дайларда 5злерине –лар, -л1р к5плик аффикслери 3абыл етип 3олланыл2анын к5ремиз. Бул жа2дай «биз, сиз» бетле7 алмасы3лары 5злерини4 усы к6йинде к5пликти билдири7 активлиги сол 7а3ытларда-а3 кемейе басла2анын к5рсетеди.
Бетле7 алмасы3ларыны4 сеплени7и
Бирлик сан

А. Мен, бен И. мени4, меним Б. ма4а, ма2ан Т. мени Ш. мендин, м1нд1н О. менд1

сен, ол сени4, аны4 са4а, а4а, о2ан, о4а сени, аны, оны сенди4, андын сенд1, онда, анда

К5плик сан

А. биз, бизл1р И. бизи4, бизни4, бизим, бизни Б. бизг1, бизл1рг1, биз2а Т. бизни, бизл1рни Ш. биздин, бизд1н, бизл1рди4, сизд1, сизл1рд1, аларда

О. бизд1, бизл1рд1 сиз, сизл1р, олар, алар, сизни4, сизл1рни4 аларны4, сиз1, сизг1, сенлерг1, алар2а, сизи4, сизл1рни аларны сизди4, сизл1рды4

Бетле7 алмасы3ларыны4 сеплени7лери бойынша 86жжетлерди4 тилинде ушырасату2ын «меним» 81м «бизим» формалары 81зирги 3ара3алпа3 1дебий тилимизде жо3 екени м1лим. Бетле7 алмасы3ларыны4 бул формалары 86жжетлерди4 ертеректе жазыл2ан топарына я2ный «№ара3алпа3 антларыны4» тилине характерли. Оннан со42ы 86жжетлерде дерлик ушыраспайды. Олар 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 т6слик с5йлесимлеринде, сондай-а3 5збек тилини4 бир 3атар с5йлесимлеринде ушырасады.