|
Санлы3. Санлы3 санлар. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей 86жжетлерди4 тилинде де сана3 санлар белгили бир затты4, 7а3ытты4, 3убылысты4 санын билдири7 ушын 3олланылады. Сана3 санларды4 г1п ишинде саны жа2ынан ата7ыш с5злерди4 аны3ла7шысы хызметин ат3арады` бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы` Фахр1ддийналды бир орамал т14г1 шайы. №урбан д1р1кидин молла !дилд1н эки батман зы2ыр алынды.
Бул с5зди4 «экки» вариантын да 3оллан2ан болы7ы керек. Себеби, бириншиден ол д17ирлердеги барлы3 жазба хатлар ески 5збек тилини4 традициясы бойынша жазыл2ан. Ал ески 5збек тилинде «экки» (икки) формаларыны4 бол2анлы2ы м1лим. Сондай-а3 «эки» (икки) формасыны4 бар екенлигин 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 бир 3атар с5йлесимлеринен де к5ремиз.
:ч\\6ж эл болду3 дег1нди са7даг1р 6ж й6з кишини тек1 3ырды~ эмди 3ал2аны йигирма бир тилла 6чт14г1~
Т5рт (т5р6т) т5рт сан те4из элини4 б1рч1си, т5рт сан 3ара3алпа3 эл 3олду3~
Беш тахмийн1н беш батман 3ыры3 а2ары~ 3алада2ы №ошманны4 £айыбназар ба32ал2а беш 3ада3 шай берд6к~
Алты №ошет й6з ба7 фиш1н алды алты т14г1~ 71 й1н1 81м бир 3оржун ба8асы алты т14г1 т.б.
Йет (т) н, йед (д) н, жети ж1дди йулдузуны4 йединчи к6ни~ тамамы йетти б5л1к йер~
С1к (к) из, сек (к) из, сегиз с1ккиз к6н болды 81сте болду3~ ча7дырды4 с1ккиз киши м58рин басыб бериб эрди~
То3 (3) уз, до2ыз (то2ыз) йигирма беш тилла 81рбири то3уз т14г1~ !лл1к1 к5кчи то3уз батман~ З1р1к1дин до3уз йарым тилла алду3.
Он м6ддет он к6нд1 бериб саф 3ыламан~ Т5м142ы 3ара3алпа3 он сан 6йли т.б.
Йигирма !лжан Б6ркитбай у2лына йигирма беш тилла2а сат3ан~
От (т) уз отуз эки манат урусийа ил1н 3ыры3 тийин к6м6ш~ №ыр3 (3ыры3) он сери 3ыр3 а2арыдын 5лч1л6б~ Эл (л) ик//эл67 (ели7) эллик йашар 71л1д Сейфуллах~ Сиз т1р1ф2а Г58н1дин элли а2ары 3оз йиб1рд6к~ эл67 тилламыз бар са7даг1рлик учун берилг1н т.б. Алтмыш (алпыс) Досан То3 у2лы файда шериклик учун алтмыш тилла~ Йетмиш (жетпис) йетмиш тилла фул берилг1н файда шерикликк1~ С1ксан (сексен) с1ксан т5рт тилланы4 3азы хаты~ То3сан (то3сан) Фирман Дошан у2лыдан то3сан манат~ Й6з (ж6з) «ж6з» санлы3 с5зине байланыслы мынадай 3убылысты бай3а72а болады, еки ж6зге дейинги санларды есапла2анда ж6з с5зини4 алдында 3олланылату2ын 81зирги тилимиздеги аны3ла7шы «бир» с5зи 86жжетлерде гейде 3олланса гейде 3олланылмай т6сирилип айтылады. Мысаллар` 3аза3 №урбан ба33алда й6з тилламыз бар турур т.б. Мы4 (мы4) 86жжетлерде бир мы4лы3ты4 ишиндеги му2дарды билдирету2ын санларды есапла2анда 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы мы4 с5зини4 алдында «бир» санлы3 с5зи 3олланылмайды. Еки мы42а дейинги санларды есапла2анда барлы3 7а3ытта мы4ны4 алдында2ы «бир» т6сирилип 3алдырылады. Сондай-а3, бул 3убылыс мы4ны4 изине тиркелету2ын ж6зликке де т1н жа2дай. Бундада еки ж6зге дейинги «ж6з» с5зини4алдына 81зирги тилимиздегидей «бир» саны тиркелмей, т6сирилип 3алдырылады. Мысаллар` мы4 й6з 3ыр3 т5рт~ мы4 й6з эллик алты~ беш мы4 6йли бирл1 ант эттим т.б.
*6жжетлерди4 тилиндеги 81зирги 3ара3алпа3 тилине т1н болма2ан мынадай бир 3убылыс ды33атты 5зине тартады бир 3атар жа2дайларда аны3ла7шысы санлы3 пенен аны3ланы7шы ата7ыш с5з дизбеклеринде аны3ланы7шы ата7ыш с5зди4 санлы3 пенен келисимге т6си7и я2ный к5плик санда 3олланылы7 фактлери ушырасады` 81р экил1римизни4 араларымызды~ т5рт тий71сини, З3абларыны бир соты ил1н у2урлап кетиюди т.б.
«Бир» сана3 с5зи 86жжетлерди4 тилинде 5зини4 тийкар2ы м1нисинен бас3а да бир 3атар функцияларды ат3арады~ сиз ж1маъа бирл1н бир атадан 71 бир анадын ту72ан~ 81мм1 бир а2ыз болду3~ усындай бир 3атар мысалларда «бир» санлы2ы ата7ыш с5злерди4 сан жа2ынан аны3ла7шысы болып 3олланылса, ал гейпара орынларда г1пти4 к6шейткиш а2засы функциясында 3олланыл2анын к5ремиз` Рзалы3та 3алма3ына бир буйру3 этк1й эд64из~ 3аза3ны4 йесирин берс6н тег1н 1мри4изни к5рс1тм1г1н бир жанлы 3ал2ан йо3 т.б.
Ата7ыш с5злерди4 (тийкарынан атлы3ты4) 3асында келип «бир»санлы3 с5зи аны3сызлы3ты билдирету2ын грамматикалы3 категорияны4 к5рсеткиши ролинде 3олланылады. Бундай жа2дайда «бир» с5зи 5зинше бир белгисизлик артиклини4 функциясын ат3арады. Мысалы` бир н1м1рс1ни алур болса, бу с5зни бир н1м1г1 му8таж болуб айтмаймыз т.б.
Сана3 санлар системасында ж6злик 81м мы4лы3 ишиндеги санларды есапла2анда к5пшилик жа2дайларда «мы4» 81м «ж6з» с5злерини4 изине да, -д1, -та, -т1, -да2ы, -та3ы уса2ан бириктири7ши д1некерлерди4 3олланылату2ыны ушырасып отырады. Мысалы` 3аба3 ру2ы %т1г1н 3аза3та й6з-д1 1л67 тилламыз бар са7даг1рлик учун берилген~ ж1ми й6зд1 т5рт батман он сери йигирма а2ары~ бир й6з-д1 йигирма экки тилла ил1н т.б.
*6жжетлерде т6ркий-3ара3алпа3 тилине т1н сана3 санлы3лар менен бир 3атарда аз санда болса да араб 81м парсы тиллеринен кирген сана3 сан м1нисин билдирету2ын бир 3атар с5злер 3олланыл2ан.
q) Араб тилинен келген сана3 санлы3 м1нисиндеги с5злер` 7а8ид «бир» м1нисин билдиреди~ 81р7а8ид то3уз т14г1 Сейдму8амм1дханы~ с1бъа «жети» м1нисин билдиреди, т5рт т14г1 7ази с1бъ1 т.б.
w) Парсы тилинен келген сана3 санлы3 м1нисиндеги с5злер` ду7-еки` бирадар ду7 жа8аны~ се-6ш сеш1нб1 к6ни бу саламнам1 м1р3ум болунды~ ча8ар т5рт~ ча8арш1нб1 к6ни сабыт болды~ п1нж-бес` п1нжш1нб1 к6ни Жаман 3аладын чы3ыб ... А3масжид сары й6зл1нд63~ 8ашт-сегиз, дэх-он, 8азар-мы4 т.б.
№атарлы3 санлы3лар. №атарлы3 санлы3лар 81зирги тилимиздеги сыя3лы сана3 санлар2а т5мендеги аффикслерди4 жал2аны7ы ар3алы жасалады`
-ынчы, -инчи, -унчы, -6нчи, -ынжы, -инжи бул аффикслер да7ыссыз сеслер менен тамамланату2ын сана3 санлар2а жал2анады` му8аррам аайыны4 он то3узынчы к6ни~ Н17фир болусыны4 биринчи а7ылыдын~ Эшим болусыны4 6чинчи а7ылыдын~ qoqw-йылы йигирма с1кккизинши 2ын7ар~ qio0- йылы он то3узынжы март т.б.
нчы, -нчи, -нжы, -нжи аффикслери да7ыслы сеслерге тамамланату2ын сана3 санлар2а жал2анады` экинчи урус падша8сыдын со4~ Рамазан айыны4 йигирма алтынчы к6нид1 берилг1ндур~ ж1дди йулдузыны4 йединчи к6нинд1 т.б.
ланчы, -л1нчи, -ланжы аффикслери` экил1нчи б5л1ги тахмийн1н эки танаб~ алтыланчы шаъбан айыда бухат битилди. Жумадиссаний айыны4 он бирл1нчисид1.
*6жжетлерде 3атарлы3 санлы3ларды4 грамматикалы3 к5рсеткишлерин т6сирип 3олланы7 фактлери де ушырасады. Мысалы` оз2ан мы4да й6з 3ыры3 т5рт тарийхында~ мы4 й6з эллик алты йылда~ тарийх 8ижрий мы4та3ый 6ч й6зд1~ сафар айыны4 оны к6ни т.б.
Do'stlaringiz bilan baham: |
