Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Силте7 алмасы2ы. Силте7 алмасы3лары 86жжетлерде бул//бу, шул//шу, ол//о с5злери ар3алы берилген.
Силте7 алмасы2ыны4 биринши бети 86жжетлерде бул 81м бу формаларда гезлесип, со42ысы я2ный бу актив 3олланылады. Мысалы` сиз 86рм1тл62а арзы-а87алымыз бу ки~ мен бу 71жд1н бурун 81м хабарым бар эди т.б. Сондай-а3 86жжетлерде силте7 алмасы2ыны4 81зирги тилимиздеги 3олланып ж6рген бул формасы 1де7ир орын ал2ан. Мысалы` Бул 8а33ында ант хат йасалынубдур~ й1н1 бул 81м к5б гала7ыт болыбдур~ бул 7а32ача бир жа7аб2а жолу3ма2анымыз с1б1бли~ бул хат бил1н эълам 3ыламыз т.б.
Ата7 сеплигинен бас3аларында бул//бу силте7 алмасы2ы, ал сийрек жа2дайда бу т6бирден жасал2аны ушырасады`
И. Муну4 8а33ында буйру3 йазылды~
Б. Ы3рар 3ылды му4а~ Ы3рар муът1б1р ш1рьий 3ылды бу4а~
Т. муны йазгу7чы Са8ыбназарбек и4иниз деб бил1сиз~
О. qiit инчи йылда к5кд1 3ал2ан н1сий1л1р мунда т5б1нда маълум болды т.б.
*6жжетлерде «сол» силте7 алмасы2ы да бир неше формада 3олланыл2ан. К5пшилик жа2дайларда «шул» формасы 3олланылады` шул с1б1бли а8ид эт1м1н~ шул йерл1римизни йарымчы2а экиб олтур2ан~ шул кишил1рини4 бизг1 йолу3ма3ыны т.б.
Бир 3атар жа2дайларда усы силте7 алмасы2ыны4 «шу» формасы да 3олланылады, бира3 бул 3убылыс тийкар2ы орынды ийелемейди~ шу 7а3ыт2а ча3лы чы3ырлары4ыз болса 3ошыб~ шу тил1г1н Султанымызны 81ким этиб берм1с14из т.б.
Усылар менен бир 3атарда силте7 алмасы3ларыны4 сол 7а3ытты4 жазы7 нормаларына жатпайту2ын, бузып к5рсетилген «чул», «чу» т6риндеги фонетикалы3 вариантларыны4 да орын ал2анын к5ремиз. Бул н1рсе бир 3атар хатларды жаз2ан адамларды4 са7атсызлы2ынан келип шы33ан жа2дай болы7ы керек. Бундай с5злер текстлерде к5п емес. Мысалы` Чул 3озаны, чу ыр2а3лы Абдул-№адирг1 табшурмайсыз деб саламнам1 м1р3ум болды т.б.
К5рсетилген силте7 алмасы2ы 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги т1ртип бойынша сепленеди. Бул жерде де жо3арыда айтыл2андай, шул//шу силте7 алмасы3лары ата7 сеплигинен бас3аларында «шун» т6биринен жасал2анын к5ремиз. Мысалы` шуны4 8а33ында бизг1 келди~ шуны4 учун шуны бизг1 маълум этс14из эрк1н~ шунда алар г6нак1рни к5б халы3ны4 8узурид1 т.б.
Сондай-а3 силте7 алмасы2ында2ы усы т6бирди4 усы силте7 алмасы2ы 5зине к5плик сан 81м мегзети7, салыстыры7 аффикслерин 3абыл еткен жа2дайларда да са3ланату2ыны ушырасады. Бул 3убылыс к5бинесе «№ара3алпа3 антларында» бай3алады. Мысалы` %зимни4 тириклигимни шунларны4 3аршусы2а~ 3айсылары а4а 3аршулы3 3ылунурлар, шунлар2а ж181тл1н6рм1н т.б.
Ол//о силте7 алмасы2ы жо3арыда к5рсетилген бетле7 алмасы2ыны4 6шинши бетиндегидей.
Усылар менен бир 3атарда 86жжетлерде силте7 алмасы2ыны4 3оспа формалары да 3олланыл2ан. Олар мыналар` ошбу, ошул, усы. Буларды4 ишинде биринши т6ри я2ный ошбу 3оспа силте7 алмасы2ы ж6д1 жийи 3олланылады. Мысалы` Ошбу ант3а т5б1н 3ара3алпа3 йуртыны4 де4из элини4~ ошбу айт2ан 5т6нчимизни~ ошбу к6ни Хожа-!8м1д 3ашында2ы йолдашы менен келип 3онды т.б. №оспа силте7 алмасы2ыны4 со42ы формалары я2ный ошул, усы 86жжетлерде жо3арыда2ы ошбу формасына 3ара2анда сийрек 3олланылады. !сиресе, е4 со42ы к5рсетилген 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги актив 3олланылату2ын усы формасы 1де7ир сийрек. Мысалы` Ошул буйру3 бойынча~ ошул йарлы2ымызны Уру7сийа улу2лары д1ркар к5рдил1р деб~ й1н1 усы хат алын2анда 81м беш тилла бер6рмиз деди т.б.
№олжазбалардан силте7 алмасы3ларыны4 к5рсетилген т6рлеринен бас3а да 1ййемги т6ркий тиллериндеги силте7 алмасы3ларыны4 бири бол2ан 3ай7 силте7 алмасы2ы да бир 3атар хатларда 3олланыл2анын бай3аймыз. Мысалы` №айу7 а3чаны 5нд6риб берс14из деб~ м6мкин болса 3айу7 адамлардан 8а3ыларымны алуб берс14из~ эмди йетти манаты 3айу7ларны4 бойнында 3алубдур деб Ораз аталы3 Нийаз у2лы т.б.