Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Тартым категориясы. Затты4 белгили бир адам2а яки бир зат3а тийисли, меншикли екенин билдири7 т5мендеги усыллар менен бериледи.
q) Тартым аффикслерини4 ж1рдеми менен я2ный морфологиялы3 усыл менен бериледи. Мысаллар` re манат qt тийин а3чамны~ йал2уз у2лым~ ини4 Т5р1 болса да айамайман~ Бен №о4ырат болусыны4 3азысы Нурс1йд у2лы м5р6м басдум~ 5зимизг1 д1р1к кишимиздур~ 5зимни4 тириклигимни~ б1рч1 меним балаларум, у2ланларым 81м уры2ым бирл1~ мени4 бойнум2а болсун т.б.
Тартымны4 бирлик 81м к5плик т6рлеринде де барлы3 бетлерде` -ым, -им, -ум, -6м, -ымыз, -имиз, -умыз, 6мыз, -умуз, -6миз, -ы, -и, -у, -6 т.б. аффикслерди4 3олланылы7ында белгили избе-излик са3ланбай, 31легенинше 3олланыла бери7 факти бар. Соны да айтып кети7 керек, тартым аффикслерини4 к5рсетилген 81р т6рли вариантларыны4 3олланылы7ы 1сте-а3ырын шекленип барып, к5пшилик жа2дайда 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 нормаларына с1йкес келету2ын вариантларыны4 избе-из 3олланыла басла2аны к5ринеди.
w) Тартымны4 жасалы7ында2ы актив усылды4 екинши бире7и морфологиялы3-синтаксислик усыл. Бул жа2дай затты4 белгили бире7ге ямаса зат3а тийислиси, меншиклилиги бетле7 алмасы3ларына ийелик сепле7ини4 аффикслерини4 жал2аны7ы, ал ийелени7ши зат3а тартым аффикслерини4 жал2аны7 жолы менен жасалады. Мысаллар` меним балаларум, у2ланларым 81м уры2ым бирл1~ мени4 бойнум2а болсун~ эмди бизни4 барма32а имканымыз йо3~ сизни4 1мири4изни тутмады~ мени4 3ызым~ аларны4 д17летитурур т.б.
Бетлени7. Г1п ишинде бир 3атар жа2дайларда фейил с5злер менен бир 3атарда ата7ыш с5злер де баянла7ыш 7азыйпасында 3олланылады. Бундай жа2дайларда ата7ыш с5злер 5злерине бетле7 жал2а7ларын ямаса баянла7ышлы3 аффикслерин 3абыл етеди.
Баянла7ышлы3 ямаса бетлени7 аффикслери мыналар`

Бирлик q-бет –ман, -м1н II-бет –сан, -с1н III-бет –бет –дур (-дурур), -тур (дурур)

К5плик I-бет –мыз, -миз II-бет –сыз, -сиз III-бет –дурлар (-дурурлар), -турлар (-турурлар)

Ата7ыш с5злер бетленгенде бирлик 81м к5плик санда да 6шинши бетти4 жал2а7лары –дур (-дурур), -тур (турур) бетлени7ши с5злерге гейде жал2анса, гейде жал2анбайды. Соны4 менен бирге усы к5рсетилген 6шинши бетти4 жал2а7лары еки санда да биринши 81м екинши бетлерди4 жал2а7ы бол2ан –ман, -сан, -мыз, -сиз аффикслери менен биригип, еке7и 3осылып бир аффикс ролинде 3олланылы7 жа2дайлары бар. Бундай моментлерде бул 3оспа –турурман, -турурсан, -турурмыз, турурсыз, -турман, -турмыз, -дурмыз, -турсыз, -дурсыз аффикслери ата7ыш с5зден белгили 7а3ыт3а тийисли болма2ан баянла7ышларды жасайды. Мысаллар` Тил1ки4изни тил1б олтур2ан бир тил1кчи4изм1н~ сен бир улу2 падша8сан мен бир т6ркм1н~ Аларны4 эли2а элмиз, жа7ы2а жа7мыз~ Биз бир фу3арамыз, сиз бир падша8сыз т.б.

*1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы бетлени7 жал2а7ы тартым жал2а7ынан кейин жал2анады` д17летли падша8ымызса4, мен бир тил1кчи4изм1н т.б.
Ата7ыш с5зден жасал2ан баянла7ышты4 болымсыз формасы 1м1с//эрмэс с5злерини4 ж1рдеми ар3алы жасалады` Сыртдан 3ыл2ан т5р1ликк1 ырза эм1см1н т.б.