Лабораторная работа №2 Исследование биполярного транзистора

Metodik ko`rsatmalar
Ko`prik sxemali to`g`rilagichning sxemasini tadqiq etish uchun shu zarurki, to`g`rilangan kuchlanish diodlardagi to`g`ridan-to`g`ri kuchlanish tushuvidan ko`ra allaqancha kattaroq bo`lsin.
To`g`rilangan kuchlanish pulьsatsiyalanishi pulьsatsiya koeffitsiyenti k_p=U_m1 / U_{chiq o`r</sub> bilan baholanadi, bunda U<sub>m1</sub> ─ chiqishdagi o`zgaruvchan tokda mavjud bo`lgan birinchi garmonika amplitudasidir; U<sub>chiq o`r} ─ chiqish kuchlanishining o`rtacha qiymati.
Silliqlash koeffitsiyenti k<sub>sill</sub> RC-filьtrning pulьsatsiyalarni kamaytirish xususiyatini xarakterlaydi, k<sub>sill</sub> = 0,67 / k<sub>p</sub> formula bo`yicha aniqlanadi.
To`g`rilagichning FIK η yuklamadagi quvvatning P_chiq=U_chiq·I_yu RC-filьtr kirishidagi quvvatga nisbati sifatida hisoblanadi ─ P_{chiq to`g`r}= U_{chiq to`g`r} I_yu.
To`g`rilagichning parametrlari o`lchashlar va hisob-kitoblarning natijalari 8.1 jadvalga kiritiladi.
8.1-jadval

Ryu, Om	∞		2000		470
Cf, mkF	20	50	20	50	20	50
Uchiq to`g`r, V
Iyu, mA
Uyu, V
ΔUyu, mV
kp
ksill
η, %

Parametrik stabilizatorni tadqiq qilish uchun D818 stabilitrondan, C_f = 50 mkF kondensatordan foydalaniladi.

Stabilizatsiya koeffitsiyenti quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi
k<sub>st</sub> = ΔU<sub>kir</sub>U<sub>chiq o`r</sub> / ΔU_chiqU_{kir o`r</sub>
bunda U<sub>kir o`r} = (U_kir1  U_kir2)/2; U<sub>chiq o`r</sub> = U<sub>chiq min</sub>  ΔU<sub>chiq</sub>/2; U<sub>chiq min</sub> ─ kirish kuchlanishi va qarshiligi minimal bo`lganida stabilizator chiqishidagi kuchlanish; ΔU_kir= U_kir2 ─ U_kir1; U_kir1 va U_kir2 ─ stabilizatorning kirishidagi minimal va maksimal kuchlanishlar; ΔU_chiq ─ kirish kuchlanishi ΔU_kirning o`zgarishi oqibatida chiqish kuchlanishining o`zgarishi.
Stabilitrondagi quvvat sochilishi quyidagi formula bilan aniqlanadi
P_ST = I_ST ∙ U_chiq
bunda I_ST = I_kir ─ I_yu.
To`g`rilagich parametrlarini o`lchash va hisoblash natijalari 8.2-jadvalga kiritiladi.
8.2-jadval

To`g`rilagichning kirishidagi kuchlanish, V	13			15
Ryu, Om	∞	2000	430	∞	2000	430
Ukir, V
ΔUkir, V
Ikir, mA
Uchiq, V
ΔUchiq, V
IST, mA
Rchiq, Om
kst

Nazorat savollari
1. Ikki yarim davrli to`g`rilash sxemasining asosiy parametrlarini keltiring.
2. Bir fazali zanjir ko`prikli to`g`rilash sxemasining afzalliklari va kamchiliklarini ko`rsating.
3. Silliqlash filьtrining samaradorligini qanday baholash mumkin?
4. RC-filьtrning kondensatori va yuklama qarshiligi pulьsatsiya amplitudasiga qanday ta’sir etadi?
5. Parametrik stabilizatorlarning qo`llanilishi sohalarini ayting.
6. Parametrik stabilizatorning stabilizatsiya koeffitsiyenti nimaga bog`liq?
Hisobotni tayyorlash
─ Ishning nomlanishi va dasturi.
─ Tadqiq etilayotgan sxemalar, ostsillogrammalar, jadvallar, grafiklar.
─ Ish bo`yicha xulosalar.
─ Nazorat savoliga javob berish.


Laboratoriya mashg`uloti № 10
Kompensatsion stabilizatorni tadqiq qilish


Ishdan maqsad:
Kuchlanish kompensatsion stabilizatorlari parametrlarini eksperimental tadqiq qilish


Ish dasturi:
─ Kuchlanish kompensatsion stabilizatorlari ishlash printsipini o`rganish.
─ Avvaldan stabilizator rezistorlari qarshiliklarini hisob-kitob qilish.
─ R1 rezistor qarshiligini formula bo`yicha hisoblab topish:
R1= [(U_kir ─ U_beVT1 ─ U_chiq)⋅2⋅ β_VT1] / In (Om),
qaysiki U_beVT1 = 0,7 (V), I_yu = U_chiq / R_yu (A).
─ R2 rezistor qarshiligini formula bo`yicha hisoblab topish:
R2 = 2⋅( U<sub>chiq</sub> ─ U<sub>ST</sub>) / I<sub>ST max</sub> (Om).
─ R3 va R3 rezistorlari qarshiligini formula bo`yicha hisoblab topish:
R3 = (U_chiq ─ U_ST ─ U_beVT2) / 0,01 (Om),
R4 = (U_ST  U_beVT2) / 0,01 (Om),
qaysiki U_beVT2 =0,7 (V)
Jadval 1

Variant nomeri	Tranzistorning belgilanishi	Tranzistor tipi	β (BF)	Rb, Om (RB)	Re, Om (RB)	Rk, Om (RC)
1	2	3	4	5	6	7
1	VT1	KT815A	40	2,1	0,9	0,4
	VT2	KT315B	60	5	2	1
2	VT1	KT815B	40	2	0,9	0,4
	VT2	KT3102J	100	3	1	0,6
3	VT1	KT815V	40	2	0.9	0,4
	VT2	KT315G	60	5	2	1

Jadval 2

Variant nomeri	Stabilitron tipi	UST, V (VZT)	ISTmax, A (IZT)	rD, Om (RS)
1	2	3	4	5
1	KS133A	3,3	0,081	65
2	KS139A	3,9	0,070	60
3	KS147A	4,7	0,058	52

─ Tranzistorli kompensatsion kuchlanish stabilizatorini tadqiq qilish uchun Rasm 9.1-ga mos ravishda sxemani yig`ish kerak bo`ladi.

─ Stabilizatorning kirishida kuchlanishni va yuklama qarshiligi (R_yu)ni 3-jadval variantidagi mos ravishda belgilangan kattalikka o`rnatish.
3-jadval

Variant №	Ukir, V	Uchiq, V	Ryu, Om
1	15	8	130
2	15	9	150
3	16	10	160

Nazorat savollari:

1. 
   Qaysi yul bilan chiqish kuchlanishi o`rtacha qiymatigacha stabillashtiriladi.
   
2. 
   Parametrik stabilizator sxemasini ko`rsating va ishlash Hisobotni tayyorlash
   
3. 
   ─ Ishning nomlanishi va dasturi.
   
4. 
   ─ Tadqiq etilayotgan sxemalar, ostsillogrammalar, jadvallar, grafiklar.
   
5. 
   ─ Ish bo`yicha xulosalar.
   
6. 
   ─ Nazorat savoliga javob berish.printsipini tushuntiring.
   

Laboratoriya mashg`uloti № 11
Yarim o`tkazgichli diodni tadqiq qilish

Ishdan maqsad:

Yarim o`tkazgichli diodli elektr zanjirlarni eksperimental tadqiq qilish va hisob-kitob ko`nikmalariga ega bo`lish

Qisqa nazariya. Yarim o`tkazgichli diodlar

Bitta p-n o`tishga va va ikkita chiqish simiga ega bo`lgan yarim o`tkazgichli pribor yarim o`tkazgichli diod deb aytiladi.
Ularni tayyorlashda foydalanilgan texnologik jarayonlarga bog`liq holda nuqtaviy diodlar, qotishmali (p- va n-tipdagi kristallar eritib aralashtirilgan) va mikroqotishmali diodlar, diffuziya negizida, epitaksial va boshqalar.
Funktsional mo`ljallanishi bo`yicha diodlar to`g`rilagich diodlar, universal, impulьsli, detektor, modulyator, qayta ulovchi, ko`paytiruvchi, stabilitronlar (tayanch), tunnelь, parametrik, fotodiodlar, yorug`lik diodlari, magnitodiodlar, Ganna diodlari va shu kabilar.



Rasm1,1 (a)germaniyli va (b) kremniyli diodlarning VAXi.
(v) diodning sxematik ko`rinishi.
Nazorat savollari:
1. Kompensatsion stabilizator sxemasini ko`rsating va ishlash printsipini tushuntiring.
2. Stabilizatsiya koeffitsiyenti qanday aniqlanadi.
3. Kompensatsion stabilizatorchikish kuchlanishini yuklama qarshiligiga bog`liqligini tushuntiring.
Hisobotni tayyorlash
─ Ishning nomlanishi va dasturi.
─ Tadqiq etilayotgan sxemalar, ostsillogrammalar, jadvallar, grafiklar.
─ Ish bo`yicha xulosalar.
─ Nazorat savoliga javob berish.


Laboratoriya mashg`uloti № 12
Nochiziqli qarshiliklarga ega elektr zanjirlarni tadqiq qilish

Ishdan maqsad

1. Ish dasturi
─ Nochiziqli qarshiliklarning volьt-amper xarakteristikalari (VAX)ni olishni o`rganish.
─ Nochiziqli qarshiliklarga ega elektr zanjirlarni grafo-tahliliy metodlari bilan hisoblashning eksperimental to`g`riligini tekshirish.
2. Asosiy nazariy qoidalar
─ Qarshilik nochiziqli hisoblanadi, agarda uning volьt-amper xarakteristikasi to`g`ri chiziqdan farq qilsa. Nochiziqli elementlarga misol bo`lib cho`g`lanma lampalar, yarim o`tkazgichli diodlar, triodlar, temir o`zakli induktivlik katushkasi va shu kabilar.
Nochiziqli elementlar zanjirlarini hisoblashning asosiy metodlari ─ grafik metoddir. Metodning mohiyati shuki, bir nechta nochiziqli elementlarni bitta ekvivalent elementga almashtirish mumkin.
Ma’lum volьt-amper xarakteristikalariga ega nochiziqli elementlar ketma-ket ulanganida (Rasm 11.1, Rasm 11.2) summar VAX Kirxgofning ikkinchi qonuni asosida aniqlanadi.

Rasm 11.1. Nochiziqli elementlarning ketma-ket ulanishi	Rasm 11.2. Elementlarning VAXlari va natijaviy VAX

Har bir zanjir uchun ixtiyoriy belgilangan tok kuchlanishlar U₁, U₂ va ularning yig`indisi (U  U<sub>2</sub>) aniqlanadi, ya’ni umumlashgan (summar) xarakteristikaning nuqtalari topilpdi. Bu nuqtalarni silliq egri chiziq bilan birlashtirilsa umumlashgan VAX olinadi. Bu xarakteristikadan foydalanib, teskari masalani yechish mumkin, ya’ni berilgan oziqlantirish manbai uchun har bir elementdagi zanjirning toki va kuchlanishi topiladi.
Nochiziqli elementlarning parallel ulanishida natijaviy xarakteristika Kirxgofning birinchi qonuniga muvofiq hosil qilinadi, ya’ni toklar qo`shiladi.
Hisobotni tayyorlash
─ Ishning nomlanishi va dasturi.
─ Tadqiq etilayotgan sxemalar, ostsillogrammalar, jadvallar, grafiklar.
─ Ish bo`yicha xulosalar.
─ Nazorat savoliga javob berish.
Laboratoriya mashg`uloti № 13
Operatsion kuchaytirgichlarning asosiy sxemalarini tadqiq qilish

Ishdan maqsad

─ Operatsion kuchaytirgichlarning asosiy ulanish sxemalarini tadqiq qilish, operatsion kuchaytirgich negizida kuchaytirish qurilmalari parametrlari va xarakteristikalarini aniqlash

1. Qisqa nazariya

Operatsion kuchaytirgichlarda ishlash rejimi uzatish xarakteristikasining chiziqli uchastkasi chegaralarida amalga oshiriladigan analogli sxemalarni qurish misollarini ko`rib chiqamiz.
Invertorlovchi kuchaytirgich. Invertorlovchi kuchaytirgich (Rasm 1)

Nazorat savollari:

1. RC-filьtrning kondensatori va yuklama qarshiligi pulьsatsiya amplitudasiga qanday ta’sir etadi?
2. Parametrik stabilizatorlarning qo`llanilishi sohalarini ayting.
3. Parametrik stabilizatorning stabilizatsiya koeffitsiyenti nimaga bog`liq?
Hisobotni tayyorlash
─ Ishning nomlanishi va dasturi.
─ Tadqiq etilayotgan sxemalar, ostsillogrammalar, jadvallar, grafiklar.
─ Ish bo`yicha xulosalar.
─ Nazorat savoliga javob berish.
14-Laboratoriya mashg‘uloti.
Binopolyar tranzistor asosidagi bir kaskadli kuchaytirgichning xarakteristikalarini tekshirish.


Mashg‘ulot maqsadi. Kuchaytirgichlar sxemasini tashkil qilgan elementlarning tuzulishi, ishlash prinsipi, vazifasi va ulanish sxemalari bilan tanishish.


Nazariy tushunchalar. Avtomatik qurilmalarda ko`pincha datchiklardan keladigan signallar quvvati rostlanuvchi miqdorlarni ko‘rsatilgan darajada ushlab turish uchun qo‘llaniladigan rostlovchi qurilmalarni boshqarish uchun yetarli bo‘lmaydi. Bunday hollarda kuchsiz signallarni kuchaytirish uchun kuchaytirgichlardan foydalaniladi. Kuchaytirgich deb, kirish signalini ko‘rinishi va fizik tabiatini o‘zgartirmagan holda, kuchaytirish uchun qo‘llaniladigan qurilmaga aytiladi. Quvvat bo‘yicha signalni kuchaytirish tashqi manbaa energiyasi evaziga boshqariladi. Avtomatik qurilmada turli kuchaytirgichlar qo‘llaniladi: Magnitli, elektron, yarim o‘tkazgichli, elektr mashinali, gidravlik, pnevmatik va boshqalar. Kuchaytirgichlarni asosiy tavsiflaridan biri, ularni kuchaytirish koeffitsentidir.
Kuchaytirgichni quvvat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsenti – deb uni chiqish quvvati (R_chik) ni, kirish quvvati (R_kir)ga nisbatiga aytiladi:


K=R_chik/R_kir

Kuchaytirgichlarni tok va kuchlanishlar bo‘yicha kuchaytirish koeffitsentlari:

K₁=I_chik/I_kir,Ku=U_chik/U_kir

bo‘ladi.
Yarim o‘tkazgichli kuchaytirgichlar elektron kuchaytirgichlarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo‘lganligi tufayli ular ko‘p holatlarda elektron kuchaytirgichlarni siqib chiqarmoqda. Chunki ularni qabul qiluvchi quvvati oz, o‘ta puxta, tezkor, kuchaytirish koeffitsenti nisbatan katta, ihcham. Tranzistorli kuchaytirgich sxemasi umumiy elektrod belgilari bo‘yicha, ya’ni bir vaqtda kirish va chiqish elektrodlari hisoblanganligi bo‘yicha turlanadilar. Quyidagi rasmda umumiy bazali (a), umumiy emitterli (b) va umumiy kollektorli (v) tranzistorli kuchaytirgichlar berilgan.

R_K R₁ R₁ R_K

V V V
U_chik U_kir R₂ U_kir R₂ U_chik

U_kir U_chik
a) b) v)
Yarim o‘tkazgichli kuchaytirgichlar.
Umumiy bazali kuchaytirgichlar kuchlanishni, umumiy kollektorli kuchaytirgichlar tokni, umumiy emitterli kuchaytirgichlar esa quvvatni kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. Tranzistorli kuchaytirgichlarni kamchiligi ularni parametrlarini va ish qobilyatini tashqi muxit haroratiga bog‘liqligidir.


3. Ishni bajarish tartibi. 1. Kuchaytirgichdan ma’lumotlar yozib olinadi.
2. Chizmadagi sxema yigiladi va kuchaytirirish ko‘ffitsenti to‘iladi. 3. To‘shiriq U_1kir=12 B, U_1chiq=127 B U_2kir=12 B U_2chiq=220 B bo‘lganda, qolgan ‘arametrlari hisoblansin.


Nazorat savollari.
1. Kuchaytirgich nima?
2. Kuchaytirgichni turlari, tavsifi qanday?
3. Yarim o‘tkazgich elementlari qanday?
4. Kuchaytirish koeffitsenti nima?
15-Laboratoriya mashg‘uloti.
Maydonli tranzistor asosidagi bir kaskadli (UI) kuchaytirgichlarning xarakteristikalarini tekshirish.


Ishning maqsadi. Maydonli tranzistor asosidagi bir kaskadli (UI) kuchaytirgichlarning xarakteristikalarini tekshirish.
Ishning dasturi. 1. Laboratoriya qurilmasi bilan tanishish, elektr dvigatelining pasport ma’lumotlarini va rele-kontaktor tuzilmalarining ma’lumotlari.
2. 3.1-rasmdagi sxemani yig‘ish va uni o‘qituvchi tekshirib chiqqandan So‘ng RU1, RU2, RU3 va RDT vaqt relelarining kerakli sekinlashish vaqtlarini qo‘yish.
3. Qurilmani yurgizish va dvigatelning yurgizish va to‘xtatish xarakteristikalarini o‘lchash.
4. Xisobot tuzish va bajarilgan ish xaqida xulosalar qilish.
Ishga tayyorgarlik ko‘rish. 1. Quyidagi nazariy material qaytarib chiqilsin; o‘zgaruvchan tok elektr dvigatellarining rele-kontaktorli boshqarish prinsiplari; uch fazali faza rotorli asinxron dvigatellarni boshqarish sxemalari; asinxron dvigatelni yurgizish va to‘xtatishni vaqt funktsiyasi bo‘yicha boshqarish; yurgizish, qarshiliklarini ulanish sxemalari; boshqarish zanjirlarida elektr tokidan shikastlanish xavfini kamaytiruvchi tadbirlar.
2. O‘lchovlar natijalarini yozish uchun ishchi daftarda jadval tayerlash.


Ishni bajarish tartibi. Avtomatik boshqarish sxemasi. 3.1-rasmda taklif etilayotgan sxema uch fazali faza rotorli asinxron dvigatelni yurgizish va dinamik tormozlashni vaqt funktsiyasida avtomatik noreversiv boshqarishni ta’minlaydi. Sxema kuch qismi o‘z ichiga elektr dvigatelini va rotorning xar bir fazasiga bittadan uchta yurgizish qarshiligini olgan bo‘lib, bu qarshiliklar yulduz usulida ulangan. Ular r₁, r₂ va r₃ qarshiliklardan tuzilgan.
Tarmoqdan kuchlanish R1 rubilnigi orqali keltirilib, stator cho‘lg‘ami esa tarmoqqa L chiziqli kontaktorning kuch kontaktlari orqali ulanadi. Liniya simlaridan biriga yurgizish toklarini nazorat qilish uchun A1 ampermetri ulangan.
Yurgizish qarshiliklarining pog‘onalarini (qismlarini) ulash U1, U2 va U3 tezlanish kontaktorlarining uzuvchi kontaktlari bilan amalga oshiriladi. Dinamik tormozlashni amalga oshirish uchun stator cho‘lg‘amini qarshilik orqali o‘zgarmas tok manbasiga ulovchi elektr zanjiri bor. Bu zanjirni o`zgarmas tok manbasiga ulash R2 rubil’nigi va DT tormozlash kontak-torining ulovchi kontaktlari bilan bajariladi. Bu zanjirdagi tokni nazorat qilish uchun shu zanjirda A2 ampermetri bor.
S
3.1-rasm. Uch fazali faza rotorli asinxron dvigatelni vaqt funksiyasida ishga tushirish va dinamik to‘xtatishning noreversiv boshqarish sxemasi
xemani boshqarish qismi kuch qismi bilan elektr bog‘lanmagan bo‘lib, R3 rubilnigi orqali o‘zgarmas tok manbasidan ta’minlanadi. Agar o‘zgaruvchan tokli boshqarish sxemasi ishlatilsa xavfsizlikni ta’minlash maqsadida pasaytiruvchi transformator vositasida 127 V kuchlanishni qo‘llash kerak. Sxemaning boshqarish qismi berilgan dastur bo`yicha dvigatelni yurgizish va tormozlashni bajaruvchi bir nechta rele va kontaktorlardan tuzilgan.

Yurgizish boskichlari soni va ularning har birida ishlash vaqtidan iborat bo‘lgan yurgizish dasturi uchta vaqt relesi va ularning ishlaganda sekinlashuvi muddati ustavkalari bilan aniqlanadi.

Dvigatelni dinamik tormozlash T kontaktlari va RDT vaqt relesi bilan amalga oshiriladi. RDT da dinamik tormozlash vaqti boriladi.
Sxema quyidagicha ishlaydi. R1, R2 va R3 rubilniklarini oldindan ulash kerak. R4 rubilnigi uzoq bo‘lishi kerak. "Ishga tushirish" knopkasini qisqa muddatga bosilganda L chizikli kontaktorining cho‘lg‘ami zanjiri ulanadi va uning blok-kontakti "Ishga tushirish" knopkasini shuntlab, bu zanjirni knobkani qo‘yib yuborilganda uzilishdan saqlaydi. Bir vaqtda L ning kuch kontaktlari M elektr dvigateli statori cho‘lg‘amlarini tarmoqqa ulaydi. Bunda yurgizish qarshiligining r₁ + r₂ + r₃ birinchi pog‘onasida dvigatelni yurgizish boshlanadi. L kontaktorning 21-23 kontaktlari uzilib, T kontaktorni tasodifan ulanishini oldini oladi, 7-2 kontaktlari bo`lsa ulanib, sekinlashish bilan ishlovchi RU1 tezlanish relesi cho`lg‘amini ulaydi. Bu rele 9-7 kontaktlari bilan U1 kontaktlari g‘altagini ulaydi. Bu kontaktor ishga tushib U1 kontakti bilan yurgizish qarshiligining r₃ elementini shuntlaydi (chiqaradi). Bu bilan yurgizish jarayoni keyingi r₁ + r₂ bosqichiga o`tadi. Bir vaqtda U1 kontaktori 11-7 kontaktlari bilan RU2 vaqt relesini ulaydi. Bu rele vaqt ushlashi bilan U2 kontaktor cho`lg‘ami zanjiridagi 13-7 kontaktlarni ulaydi, U2 esa o`z kontaktlari bilan r<sub>2</sub> yurgizish qarshiligining elementini shuntlaydi va natijada dvigatel yurgizishning r<sub>1</sub> uchinchi bosqichiga o`tadi va nixoyat, 15-7 kontaktlari RU3 relesini ulaydi va u vaqt ushlashi bilan ishga tushadi, 17-7 kontaktlari bilan U3 kontaktorini ulaydi. Bu rotor zanjiridagi yurgizish qarshiligi butunlay shuntlanadi va rotor cho`lg‘ami qisqa tutashtiriladi. SHu bilan yurgizish jarayoni tugaydi va dvigatel o`zining tabiiy xarakteristikasi rejimida ishlay boshlaydi.
Dvigatelni to`xtatish "To`xtatish" knopkasini qisqa muddatga bosib amalga oshiriladi, bunda liniyadagi L kontaktori o‘chiriladi. L kuch kontaktlari bilan dvigatel cho`lg‘amini tarmoqdan uzadi, 7-2 kontaktlari boshkaruvchi rele va kontaktorlarning barcha kontaktlarini uzib, dvigatelni keyingi yurgizishga tayyorlaydi.
"To`xtatish" knopkasini bosish va liniyadagi L kontaktorini o`chirilishi T tormozlash kontaktorini ulanishiga olib keladi. Bu kontaktor o`z kontaktlari bilan RDT relesini ulaydi va kuch kontaktlari bilan qarshiligi r_d.t bulgan dinamik tormozlash zanjirini o`zgarmas tok tarmog‘iga ulaydi. Natijada M dvigatelining dinamik tormozlash boshlanadi. RDT relesining sekinlashish vaqtiga teng muddatdan keyin bu rele ishga tushadi va o`zining 23-25 uzuvchi kontaktlari bilan T kontaktor zanjirini uzadi. Bu dinamik tormozlash zanjirini uzishga, RDT relesini uzishga va "To`xtatish" knobkasini shuntlovchi blok-kontaktlarni uzilishiga olib keladi.