L ya. Olimov psixologiya tarixi

KARNILOV KONSTANTIN NIKOLAEVICh (1879 – 1957)

Rus psixologlaridan biri hisoblanib, G.I.Chelpanovning kasbdoshi sifatida ilmiy faoliyatini boshlagan. Chelpanov asos solgan psixologiya institutida bir necha yil faoliyat ko‘rsatgan. 1921 yil odam reaksiyalari haqidagi ta’limot kitobini yozgan. 1923-1924 yillarda materialistik psixologiyaning yaratilishi ustida ish boshlagan. Uning qarashlarida psixikani yuqori tashkil topgan materiyaning asosiy xususiyati, deb qarash markaziy o‘rin tutgan. Bu ish reaktologiya konsepsiyasini ishlab chiqishga olib kelgan. 1931 yil reaktologiya borasidagi munozaralardan so‘ng Karnilov o‘z qarashlaridan voz kechgan. Keyinchalik iroda va xarakter muammolarini o‘rgangan. Moskva psixologiya institutini boshqargan.


7. UZNADZE DMITRIY NIKOLAEVICh (1888 – 1950)

Gruzin psixologi va filosofi. 1888 yilda Kutaiss guberniyasiga qarashli Sakara qishlog‘ida xristian oilasida tug‘ildi. Ustanovka nazariyasini asoschilaridan biri. Tbilisi universitetini asoschilaridan biri va u yerda psixologiya bo‘limini ochgan. Gruziya FA psixologiya instituti direktori bo‘lgan. Ko‘rsatma berish sub’ektning yaxlit nodifferensial va ongsiz holati bo‘lib, u faoliyatdan oldin yuz beradi hamda psixika va jism orasidagi xalqa bo‘lib xizmat qiladi. Bevositalik pastulatini yo‘qotishga imkon beradi. Ko‘rsatma berish sub’ektni ehtiyoji bilan ehtiyojni qondirishni amalga oshiruvchi ob’ektiv holatini to‘qnashuvidan hosil bo‘ladi. Uznadze ko‘rsatma berish o‘zgarishlarining qonuniyatlarini o‘rgangan. Psixotexnika, pedologiya, yosh va pedagogik psixologiya, zoopsixologiya masalalarini ishlab chiqqan. Tilni o‘rganish tushunchalarini anglash ishlariga alohida e’tibor bergan. «Nazariy izlanishlar va tajribalari natijasida uning o‘rnatish nazariyasining asosiy ko‘rinishlari» 1961, «Ko‘rsatma berish psixologiyasining eksperemental asoschisi» 1966 chop etilgan asarlarida aks ettirilgan.

8. UXTOMSKIY ALEKSEY ALEKSEYEVICh (1875-1942)

Mashhur rus fiziologi. 1875 yil 25 iyunda Ribinsk shahrida dunyoga kelgan. Sechenovning nerv-psixik aktlarning biologik va sistemalash xarakteri haqidagi g‘oyalarini rivojlantirib, nerv markazi va hulq tarkibining asosiy ish prinsipi bo‘lgan dominanta haqidagi ta’limotni ilgari surdi. Bu ta’limot miyaga reflektor yoylarining yig‘indisi deb qarovchi g‘oyaga qarama-qarshi qo‘yildi. Uxtomskiyning fikricha, har bir kuzatilayotgan harakat effekti po‘stloq va po‘stloq osti markazlariga bo‘lgan dinamik ta’sir xarakteri organizmning aktual ehtiyojlari organizmning biologik tizim sifatidagi tarixi bilan belgilanadi. Miyani muhitni idrok qilish, his qilish va aks ettirish organi deb qarash lozim, degan fikrni ilgari suradi. Dominanta inertlik xususiyatiga ega, ya’ni bu dominantani chaqirgan qo‘zg‘atuvchilar ta’sir qilmay qo‘ygan va tashqi muhit o‘zgargan holda hali u mavjud bo‘lib va takrorlanib turaveradi. Inertlik hulqning normal boshqarilishini buzadi, lekin uning o‘zi intelektual faoliyatning boshlang‘ichi bo‘lib xizmat qiladi. Avvalgi faoliyat izlari ko‘plab potensial dominantalar ko‘rinishida bir vaqtda mavjud bo‘lishi mumkin. Ular orasida yetarlicha kelishuv bo‘lmasa, bu reaksiyalar konfliktiga olib keladi. Bu holda dominanta patologik jarayonning tashkilotchisi va kuchaytiruvchisi bo‘lib xizmat qiladi. Uxtomskiy psixik hodisalar va ularning tavsifnomasining turli ko‘rinishlarini dominanta mexanizmi bilan tushuntiradi. Masalan diqqat ularning yo‘nalishi to‘planishi tanlash va tafakkurning predmet xarakteri sifatida muhitning predmetlarga bo‘linishini Uxtomskiy 3 bosqichdan iborat jarayon deb ataydi. Mavjud dinamikaning mustahkamlanishi, organizm uchun biologik muhim qo‘zg‘atuvchilarni ajratib olish, dominanta va tashqi qo‘zg‘atuvchilar kompleksi o‘rtasida adekvat aloqa o‘rnatish. Uxtomskiyning ishlari ko‘plab yangi fiziologik va psixofiziologik nazariyalarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi.