|
9.7 Inflyasiyaning ijtimoiy oqibatlari. Inflyasiyaga qarshi siyosatning
mohiyati, vositalari
Pulni qadrsizlanishi uzoq vaqtdan beri mavjud bo‛lib, lekin “inflyatsiya”
(shishiruvchi) atamasi 1862-1965 yillarda AQShda Shimoliy va Janub o‛rtasidagi
kurash paytida birinchi marta ishlatilgan. Pulning kelib chiqishi to‛g‛risida gap
ketganda, pul nima uchun juda mashhurligi, uning qiymati qanaqaligi haqida gap
borgan edi, zamonaviy pullarning qadr-qimmati uning nisbiy kamligi bilan
izohlanadi - agar ular boshqa tovarlar singari juda ko‛p bo‛lsa va ular shunchalik
qulay bo‛lsa, unda bizning pulga bo‛lgan munosabatimiz o‛rinli bo‛lar edi. Shu
munosabat bilan inflyatsiyaning eng an’anaviy va ommabop ta’rifini berish
mumkin - qadrsizlanayotgan qog‛oz pullar bilan pul muomalasini to‛ldirish.
Monetarizm tenglamasidan (MV = PQ) inflyatsiya tovar narxlarining o‛sishi
orqali o‛zini namoyon qiladi: M = PQ/V Ammo, inflyatsiya narxlarning
ko‛tarilishi orqali namoyon bo‛lsa-da, bu faqat monetar hodisa bilan cheklanmaydi
va bizning inflyatsiya ta’rifimiz to‛liq emas. Bu ijtimoiy ishlab chiqarishning eng
xilma-xil sohalarida ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar natijasida vujudga
kelgan hodisa. Bugungi kunda inflyatsiya dunyoning ko‛plab mamlakatlarida eng
dolzarb iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Inflyatsiya so‛zi salbiy hodisalar
bilan bog‛liq bo‛lsa-da, ammo tarixda inflyatsiyaning afzalliklariga ega bo‛lganiga
ko‛plab misollarni keltirish mumkin: inflyatsiya, narxlarning uzluksiz o‛sishiga
olib keladi, bozor mexanizmining zanjirli reaktsiyasini keltirib chiqaradi, tovar
bozorlarida jonlanishni rag‛batlantiradi, ishbilarmonlik faolligining oshishiga,
ishlab chiqarishning kengayishiga va ish bilan ta’minlashga olib keladi. Ammo bu
191
ta’sirlar qisqa muddatli bo‛lib, uzoq vaqt davomida hech qanday ijobiy narsa
bermaydi, ular hatto betaraf emas, balki jiddiy iqtisodiy va ijtimoiy zararlarni
keltirib chiqaradi. Umuman olganda, inflyatsiya bu mutlaqo salbiy hodisadir. Shu
bilan birga, ushbu kasallik davolanmaydi, chunki zamonaviy iqtisodiyot inflyatsion
xarakterga ega.
Nazariy jihatdan inflyatsiyasiz iqtisodiyot quyidagi hollarda mumkin:
1) davlat byudjetining doimiy muvozanati (har yili atigi 8-10 mamlakat
byudjetini defitsitsiz holatga keltiradi);
2) markaziy bank tomonidan iqtisodiyotni muomala uchun zarur bo‛lgan pul
miqdori bilan ta’minlash;
3) bugungi kunda haqiqiy bo‛lmagan pul massasini tartibga solish bo‛yicha
davlat monopoliyasini yo‛q qilish; investitsiyalar va jamg‛armalar o‛rtasidagi
makroiqtisodiy muvozanatni saqlash;
4) daromadlarni taqsimlashda davlatning aralashmasligi;
5) inflyatsion iqtisodiyotga ega mamlakatda yashovchi odamlar inflyatsion
kutishlardan xoliligi, ya’ni sog‛lom bozor psixologiyasi.
Ko‛rib turganingizdek, ushbu qoidalarning hech biri amalda amalga
oshirilmaydi va shuning uchun inflyatsiyaga qarshi kurash muayyan davr uchun
siyosiy dastur emas, balki davlatning cheksiz, kundalik vazifasi, uning doimiy
vazifasidir. Yana bir bor eslatib o‛tamizki, inflyatsiya davolanib bo‛lmaydigan
kasallik bo‛lib, barcha mamlakatlar uni nazorat qilishni o‛rgangan.
Inflyatsiya sabablari nimada? Inflyatsiya pul bozorida paydo bo‛lganligi
sababli, biz uning ildizlarini pul muomalasining deformatsiyalaridan qidiramiz.
Xususan, inflyatsiya Markaziy bank, birinchi navbatda, ortiqcha pul massasini
muomalaga majburlab, noto‛g‛ri pul-kredit siyosatini olib borganida yuzaga keladi.
Markaziy bank tovarlarning ko‛proq oqimiga xizmat ko‛rsatish, ichki qarzlarga
xizmat ko‛rsatish, qisqa muddatli tartibga solish va h.k.lar uchun yetarlicha pul
chiqarishi kerak.
Ammo bu har doim ham shunday emas. Ko‛pincha, davlat tomonidan asossiz
pul-kredit siyosati olib boriladigan holatlar mavjud (ishlab chiqarishni qo‛llab-
192
quvvatlaydi, byudjet kamomadini yo‛q qilishga harakat qiladi). Mavjud
muammolarni tezda hal qilish uchun hukumat Markaziy bankni ham jalb qiladi va
u, o‛z navbatida, iqtisodiyotni inflyatsiyadan himoya qilish o‛rniga, uni keraksiz
valyuta bilan to‛ldiradi va inflyatsiyani tezlashishiga hissa qo‛shadi.
Ikkinchidan, davlat xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketganda ham
inflyatsiya muqarrardir. Agar byudjetda kamomad bo‛lsa, uni qanday
moliyalashtirishingizdan qat’iy nazar inflyatsiyani oldini olish mumkin emas.
Ammo uning o‛sish sur’ati ko‛p jihatdan ushbu defitsitni qanday bartaraf etishga
bog‛liq. Agar bu bosmaxona yordamida sodir bo‛lsa, defitsit faqat o‛sib boradi.
Agar davlat chet ellik tadbirkorlarga kredit ajratsa, yanada samarali bo‛ladi. 80-
yillarning o‛rtalarida R.Reygan ma’muriyati aynan shu tarzda kamomadni
moliyalashtirdi, xorijiy manbalardan qariyb 100 milliard dollar qazib oldi, bu
davlat byudjeti taqchilligining deyarli yarmiga teng edi.
Inflyatsiya, uchinchidan, harbiylashtirish jarayoni bo‛lgan joyda ham sodir
bo‛lmoqda. Harbiy-sanoat kompleksining haddan tashqari o‛sib borayotgan
miqyosi inflyatsiyaning sezilarli ta’sirining paydo bo‛lishiga olib keladi:
- harbiy iqtisodiyot yanada maqbul ravishda foydalanish mumkin bo‛lgan
moddiy, intellektual va boshqa resurslarni o‛zlashtirmoqda - tinchliksevar
mahsulotlar ishlab chiqarish o‛rniga;
- vujudga kelgan nomutanosibliklar natijasida fuqarolik ishlab chiqarishni
rivojlantirish, eskirgan uskunalarni almashtirish qiyinlashadi, bu tovar ta’minoti
hajmi va dinamikasiga salbiy ta’sir qiladi va bozorlarning nomutanosibligi talab
foydasiga yuzaga keladi;
- iste’mol bozorida mudofaa sohasida ishlaydiganlar faqat xaridorlar rolida
harakat qilishadi, talabga javob beradi, ammo taklifning ko‛payishiga hissa
qo‛shmaydi.
Bularning
barchasi
iqtisodiyotni
demilitarizatsiya
(xarbiylashtirishdan
chiqarish) qilish va konversiya jarayonlarini kuchaytirish zarurligi ta’kidlaydi.
To‛rtinchidan, monopoliya inflyatsiya ta’sirining kuchayishi jarayoniga ham
ta’sir qiladi. Bozorda ustun mavqeni saqlab qolish uchun monopoliyalar yuqori
193
narxlarni o‛rnatishga va ushlab turishga, ishlab chiqarish hajmini saqlab qolishga
harakat qiladi va shu bilan inflyatsiyani tezlashtirilishini harakatga keltiradi.
Bundan tashqari, inflyatsiya nafaqat ichki sabablarga bog‛liq, balki,
beshinchidan, uni “import qilish” mumkin. Bu inflyatsiyani jahon savdosi kanallari
orqali o‛tkazilishini anglatadi, qachonki ba’zi manbalarga jahon narxlarining
ko‛tarilishi zanjir bo‛ylab narxlarning o‛sishiga olib keladi.
Oltinchidan, inflyatsion kutishlar orqali inflyatsiya “qo‛llab-quvvatlanadi”.
Inflyatsion kutishlarning iqtisodiyotga ta’siri mexanizmi quyidagicha: odamlar
tovar va xizmatlar narxlarining uzoq vaqt ko‛tarilishiga duch kelib, kelgusida
foydalanish uchun ularni sotib olishni boshlaydilar, shu bilan birga yuqori
daromadlarni talab qiladilar. Natijada iste’molchilar talabi taklifdan oshib boradi
va narxlar ko‛tarila boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
