L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Ish bilan ta’minlashning monetaristik nazariyasi
. Monetarizm bir qator 
nazariy va uslubiy asoslarga asoslanadi: pulning miqdoriy nazariyasi, 
A.Marshalning nisbiy narxi nazariyasi, L.Valras tomonidan bozor muvozanati 

---

176 
nazariyasi, Fillips egri chiziqlari kontseptsiyasining qisqa muddatli varianti, 
Keynesian ISTD modellari (investitsiyalar - jamg‛arma - ishchi kuchi - pul), 
neopozitizm - asos iqtisodiy jarayonlarni o‛rganish metodikasi kabilardir. 
60-yillarning oxirida M.Fridmen mavjud o‛zgarishlarga asoslanib pullarning 
miqdoriy nazariyasini isloh qildi (I.Fisherning tranzaktsion varianti, naqd pul 
qoldiqlarining Kembrij varianti, I.Fisher va K.Snayderning foydali varianti). Uning 
asosiy g‛oyasi pul massasidagi o‛zgarishlarning narx darajasiga bevosita ta’sirini 
tan olishdir. Fridmenning fikriga ko‛ra, "pul narx dinamikasi uchun muhimdir" va 
yanada muhimi, "bu pul bozori holatiga yoki qarz berish shartlariga ta’sir qiladigan 
foizlar emas, balki pul miqdoridir". 
Miqdoriy nazariyaning monetaristik variantini quyidagicha umumlashtirish 
mumkin: 
1) miqdoriy nazariya, avvalambor, pulga talab nazariyasi bo‛lib, u ishlab 
chiqarish, pul daromadi yoki narxlar darajasi nazariyasi emas; 
2) iqtisodiy agentlar va mulk egalari uchun pul aktivlarning turlaridan biri, 
boylikka egalik qilish shaklidir; 
3) iqtisodiy subyeklar tomonidan pulga bo‛lgan talabni tahlil qilish, maishiy 
xizmatlarga bo‛lgan talabni tahlil qilish bilan rasmiy ravishda bir xil. 
Ushbu talqin shuni ko‛rsatadiki, monetaristlar pulni kapital sifatida va pulni pul 
sifatida ajratmaydilar. Kapital yalpi pul aktivlari yig‛indisi sifatida qaraladi. 
Pulning miqdoriy nazariyasining monetaristik variantida narxlar darajasining 
kutilayotgan o‛zgarishi iqtisodiy agentlar ixtiyoridagi pul zaxiralari va boshqa 
moliyaviy aktivlar hajmiga ta’sir qiluvchi omil sifatida muhim o‛rin tutadi. 
Miqdoriy nazariyaning o‛z variantiga asoslanib, monetaristlar uni ishlab 
chiqarish bilan bog‛laydilar. Pul ishlab chiqarish dinamikasi ular uchun ishlab 
chiqarish jarayonidagi tebranishlarni tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etganligi 
sababli, pul-kredit siyosati iqtisodiyotni tartibga solishning eng samarali vositasi 
ekanligi to‛g‛risida xulosa chiqarildi. 
Monetarizmning asosiy qoidalaridan biri, uning asosida uning vakillari 
iqtisodiy siklni tushuntirishning o‛z variantini tuzadilar, bu pul real daromad, 

---

177 
bandlik va narxlarning umumiy darajasini o‛zgartirishda o‛ta muhim rol o‛ynaydi.
Ular pul miqdorining o‛sish sur’ati, nominal daromadning o‛sish sur’atlari 
o‛rtasida bog‛liqlik borligini va pul massasining tez o‛sishi bilan nominal daromad 
ham tez o‛sib boradi va aksincha deb ta’kidlaydilar. Pul massasining o‛zgarishi 
ham narx darajasiga, ham ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiladi (cheklangan davr 
ichida).
Bundan kelib chiqadiki, pulning miqdoriy nazariyasining monetaristik 
variantasi pul talabini boshqarish funktsiyasini va u orqali iqtisodiy jarayonlarni 
bajaradi. Pulning favqulodda roli to‛g‛risidagi taklifga asoslanib, hamda 
kapitalistik iqtisodiyot o‛zini o‛zi boshqarish orqali muvozanatga erishishga qodir 
bo‛lgan barqaror tizimdir, degan fikrga asoslanib, monetaristlar o‛zlarining 
iqtisodiy siklining modelini quradilar, bunda pul massasidagi o‛zgarishlar hal 
qiluvchi rol o‛ynaydi. 
Ishbilarmonlik siklining monetaristik nazariyasining asosiy elementlari 
quyidagilardan iborat: pulning miqdoriy nazariyasining modernizatsiya qilingan 
varianti, nominal daromad tushunchasi, pulning biznes jarayonlariga ta’sirini 
ko‛rsatish uchun ishlab chiqarilgan uzatuvchi mexanizmidir. 
T.Meyer va K.Bruner ta’kidlaganidek, uzatuvchi mexanizm modelida “pul 
kuchlari” ustun rol o‛ynaydi, ular pul va narxlarni hisobga olishadi. 
Pul tizimi quyidagicha ishlaydi. Pulga bo‛lgan talabning kattaligi turli xil 
muqobil kapital qo‛yilmalarni optimallashtirish natijasidir va har xil aktivlarning 
mavjud yoki kutilayotgan nisbiy narxlariga bog‛liq. Kapital qo‛yilmalarning 
mumkin bo‛lgan barcha obyektlari bo‛yicha chegaraviy daromad miqdori 
tenglashganda, eng maqbul ko‛rsatkichga erishiladi. Chegaraviy daromadlar teng 
bo‛lmagan taqdirda, iqtisodiy subyeklar katta daromad keltirishi mumkin bo‛lgan 
aktivlar ulushini ko‛paytirish yoki kamroq rentabellikga ega bo‛lgan investitsiya 
obyektlarini kamaytirish orqali o‛zlarining aktivlari tarkibini o‛zgartiradilar.
Binobarin, iqtisodiy muhitdagi tebranishlar nisbiy narxlarning o‛zgarishiga olib 
keladi, ya’ni boshqa tovarlarning narxlari bilan bog‛liq bo‛lgan tovarlarning narxi 

---

178 
va turli xil aktivlarga kapital qo‛yilmalarning rentabelligining o‛zgarishiga olib 
keladi. 
Ushbu sxemada pulga talabning eng muhim belgilovchisi bu nominal 
daromadning qiymati bo‛lib, u o‛z navbatida pul talabi va taklifiga bog‛liqdir.
Sxema bunda yopilmasligi uchun, pul massasi miqdori modeldan tashqarida 
(ekzogen ravishda) aniqlanishi taklif etiladi. Monetaristlar nominal daromadlar pul 
nazariyasining "talab qilinadigan pul miqdorini to‛liq va bir zumda to‛g‛rilash" 
haqidagi eng muhim qoidalaridan biriga asoslanib, shuningdek, L.Valsning 
neoklassik muvozanat modelidan foydalangan holda monetaristlar nominal 
daromad miqdori pul aylanishi tezligiga bog‛liq degan xulosaga pulning 
aniqlangan ekzogen taklifidan kelib chiqqan holda pulga bo‛lgan talabning 
o‛zgarishi tufayli kelishdi. Shu asosda yana bir xulosaga kelinadiki, pul massasini 
o‛zgartirish orqali nominal daromadning kerakli o‛zgarishiga erishish mumkin. 
Federal rezerv tizimi tomonidan belgilangan nominal pul miqdoridagi 
o‛zgarishlar, deb hisoblaydi M.Fridman, qisqa muddatda ishlab chiqarish va ish 
bilan ta’minlashga, uzoq muddatda narxlarga sezilarli ta’sir ko‛rsatadi. Kitobda 
“AQShning pul tizimi. 1867-1960 yillarda” M.Fridman va A.Shvarts pul massasi 
o‛zgarishi va iqtisodiy faoliyatning sikli tebranishlari o‛rtasidagi bog‛liqlikning 
yuqori barqarorligini qayd etadilar. 
Elementlari pul va narxlar bo‛lgan "uzatish mexanizmi" ning pul sxemasini 
ingliz iqtisodchisi P.Braunin juda aniq ta’riflagan. Ish haqi bozordagi ishchi 
kuchiga talab va taklifning nisbati bilan belgilanadi degan taxminga asoslanib, 
iqtisodiy agentlar ishlab chiqarish hajmiga ta’sir o‛tkazish uchun o‛zlarining pulga 
bo‛lgan talablarini o‛zlarining takliflariga moslashtiradilar. Daromad hajmi, 
shuningdek, pul talabi va taklifiga bog‛liq holda amalga oshiriladi. Bandlik haqiqiy 
ish haqi darajasi bilan belgilanadi va narxlarning mutlaq darajasi pul massasiga 
bog‛liq emas. Ushbu sxema bo‛yicha to‛liq ish bilan ta’minlash, deydi P.Braunin, 
faqat ish haqini pasaytirish hisobiga amalga oshiriladi. Binobarin, monetaristlar 
o‛rtasidagi barcha iqtisodiy tebranishlar pul massasining o‛zgarishi bilan bog‛liq. 
Ushbu sxemada ishlab chiqarish hajmining muvozanatdan har qanday og‛ishi 

---

179 
pulga bo‛lgan talab va ularning taklifini to‛g‛rilash yo‛li bilan yo‛q qilinadi, 
shuning uchun monetaristlarning pulni tartibga solishga sodiqligi aniq. 
Monetaristik nazariyani tadqiqotchilari unda to‛rtta asosiy guruhni ajratadilar: 
ortodoksal (izchil), ratsional kutishlar kontseptsiyasi tarafdorlari, gradualistlar va 
pragmatistlar. Ularning orasidagi farqni ajratishga imkon beradigan asosiy narsa 
uchta ko‛rinishdan iborat: narxlarning egiluvchanligi darajasi; uzatish mexanizmi 
faoliyatining mohiyati; ratsional kutishlarning tabiati. 
Ortodoksal monetaristlar M.Fridman va R.Seldenni makroiqtisodiy tartibga 
solish muxoliflari bo‛lgan oqilona munosabatlar tarafdorlari (o‛ng monetaristlar), 
ular xarakatlanishdagi barcha muammolarni iqtisodiy siyosatdagi barcha xatolarda 
deb ayblaydi.
D.Leyder boshchiligidagi pragmatistlar yoki chap qanot monetaristlari 
monetaristik oqim Ortodoksal iqtisodchilari va keynschilar o‛rtasida oraliq 
pozitsiyani egallaydilar. “Pul konstitutsiyasi” talablaridan kelib chiqib, ular 
byudjetni defitsit bilan moliyalashtirish uchun davlat kreditlaridan foydalanishga 
imkon beradi. Davlat tomonidan tartibga solinadigan pul qoidalari to‛plami 
iqtisodiy siyosatning ayrim shakllariga ruxsat beruvchi yoki taqiqlovchi 
qonunchilik hujjatlari tizimiga o‛xshaydi; shuning uchun uning nomi – “pul 
konstitutsiyasi”dir. 
Monetaristik 
pul 
konstitutsiyasiga 
muvofiq, 
pul 
massasidagi 
oylik 
o‛zgarishlarning yig‛indisi pul massasining oldindan belgilangan yillik o‛sish 
sur’atiga teng bo‛lishi kerak, har yili taxminan 5%. Monetaristlarning fikriga ko‛ra, 
davlatning boshqa maqsadlaridan kelib chiqadigan yoki kelishilgan chegaralardan 
chiqib ketadigan o‛zgarishlar mutlaqo qabul qilinishi mumkin emas, chunki ular 
muqarrar ravishda inflyatsiya va ishsizlikning o‛sishiga olib keladi.