L. S. Karieva makroiqtisodiyot

9.4 Mehnat bozori. Ish kuchi taklifi va unga talab. Bandlik multiplikatori 
Mehnat bozori bozor iqtisodiyotining ajralmas qismidir. Bu mehnat resurslari 
harakatining ijtimoiy-iqtisodiy shakli, iqtisodiy tizimga ishchi kuchini kiritish 
usuli. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishchi kuchini baholash va optimallashtirish 
uchun qulay bo‛lgan tovar vazifasini bajaradi. Mehnat bozori xaridorlar (ish 

---

180 
beruvchilar), sotuvchilar (mehnat egalari) va infratuzilma o‛rtasidagi munosabatlar 
tizimi bilan tavsiflanadi. 
Mehnat bozorining xususiyatlariga o‛tishdan oldin, ushbu bozorda asosiy va 
maxsus tovar bo‛lgan ishchi kuchining qiymati va foydaliligi (nafliligi) haqida 
to‛xtash kerak. 
Ishchi kuchining qiymati nafaqat ishchining shaxsiy ehtiyojlarini etarli 
darajada qondirish uchun, balki ishchi kuchining takror ishlab chiqarish 
jarayonlarini ta’minlash, sifatini yaxshilash va uning oilasini boqish uchun zarur 
bo‛lgan hayotdagi barcha tovarlarning qiymatini o‛z ichiga oladi. Ishchi kuchi har 
xil omillar ta’sirida ko‛tarilishi yoki pasayishi mumkin bo‛lgan o‛zgaruvchan 
ko‛rsatkichdir. Mehnat narxini oshiradigan bir qator omillar quyidagilardir: ish 
kunining uzaytirilishi, mehnat intensivligining oshishi; turli tabiiy va tarixiy 
sharoitlar, fan va texnika taraqqiyoti, o‛qitish va kasbiy bilimlarni olish 
xarajatlarining oshishi va boshqalar. Ishchi kuchi tannarxini pasaytiradigan asosiy 
omil bu ishlab chiqarish sohasida mehnat unumdorligini oshirishdir. Bu ishchi va 
uning oilasi ehtiyojlarini qondiradigan yashash vositalarining pasayishiga olib 
keladi. 
Ishchi kuchi tovarining foydaliligi kapital egasining foydaga bo‛lgan ehtiyojini 
qondirish qobiliyati orqali namoyon bo‛ladi, mehnat jarayonida o‛z qiymatidan 
ortiqcha mahsulot qiymatini yaratadi. 
Mehnat bozorining asosiy subyeklari: o‛ziga xos shakl va tuzilishga ega 
bo‛lgan ishchi va ish beruvchi. Ular vositachilar tomonidan to‛ldiriladi. 
Boshqa har qanday bozorda bo‛lgani kabi, mehnat bozori ham ikki qarama-
qarshi tomon - talab va taklif o‛rtasida o‛zaro ta’sir qiladi. Mehnatga talab - bu ish 
beruvchilarning ma’lum kasb va malakali ishchilar uchun mehnat xizmatlariga 
bo‛lgan ehtiyojining to‛lov qobiliyatidir. U quyidagilar bilan belgilanadi: 
1) ijtimoiy ishlab chiqarishning tuzilishi; 
2) rivojlanish darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibi ko‛lami; 
3) ijtimoiy ishlab chiqarishning hukmron shakllari; 
4) ijtimoiy ishlab chiqarish hajmi; 

---

181 
5) ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasi va milliy iqtisodiyotning ular bilan to‛liq 
ta’minlanganligi; 
6) milliy iqtisodiyotning o‛sish va rivojlanish sur’atlari. 
Ishchi kuchiga talab - bu ma’lum haq evaziga ishlashni xoxlovchilar va 
banlikka muxtoj kishilarning miqdori (ular - bitiruvchilar; ishdan bo‛shatilgan; 
ilgari ishlamagan yoki uy ishi bilan shug‛ullanmagan) 
U quyidagilar bilan belgilanadi: 
1) ish haqining o‛rtacha darajasi; 
2) aholi soni va umumiy demografik vaziyat; 
3) mehnat bozorining professional tarkibi (bu ma’lum kasblarning ko‛pligi 
yoki yetishmasligi); 
4) aholining harakatchanligi; 
5) aholining etnik, diniy, madaniy, psixologik xususiyatlari; 
6) soliq tizimi, madaniyat va din, kasaba uyushmalarining kuchi, ishsizlarga 
yordam miqdori, bolalarni parvarish qilish. 
Mehnat bozoridagi muvozanat ishchi kuchiga talab va taklif teng bo‛lganda 
o‛rnatiladi. 
Talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasi, ishchi kuchiga bo‛lgan 
talab uning taklifiga teng, ya’ni mehnat bozori muvozanat holatida. Ushbu nuqta 
to‛liq bandlik ham deb ataladi. Egri chiziqning yuqori qismi, bozorda ishchi 
kuchining ortiqchaligini, pastki qismi esa – tanqisligini ifodalaydi. 
Agar ish haqi darajasi muvozanat darajasidan yuqori bo‛lsa, ishchi kuchi taklifi 
uning talabidan oshib ketadi. Bunday vaziyatda to‛liq ish joyidan chetga chiqish 
kuzatiladi, o‛z ishini yuqori maoshga sotmoqchi bo‛lgan har bir kishi uchun ish 
joylari yetarli emas. Ortiqchalik, ya’ni ishsizlik paydo bo‛ladi. 
Muvozanat bilan taqqoslaganda ish haqi stavkasi pasaygan taqdirda, mehnat 
bozoridagi talab taklifdan oshib ketadi. Natijada, kam ish haqini olishga tayyor 
ishchilar yetishmasligi sababli to‛ldirilmagan ish o‛rinlari yaratiladi 
Ushbu ikkala holat ham barqaror tura olmaydi, ular to‛liq ish bilan bandlik 
holatini tiklash yo‛nalishi bo‛yicha bozor mexanizmi tomonidan tuzatiladi. 

---

182 
Klassik nazariyaga muvofiq real ish haqi talab va taklifning tengligiga mos 
keladi, boshqa har qanday darajadagi ish haqi ortiqcha ishchi kuchi yoki taklifga 
olib keladi. 
Keyns nazariyasi klassikaga mos ravishda ish kuchiga talab real ish haqiga 
bog‛liq degan fikrga qo‛shildi va ishchi kuchi taklifini tahlil qilishda uy xo‛jaliklari 
real emas, balki nominal ish haqiga e’tibor berishlari ta’kidlandi. Shuning uchun 
klassiklardan farqli o‛laroq, ular to‛liq ish joyini tiklashdan oldin, nominal ish 
haqini qisqartirish siyosatini tavsiya qildilar. Keyns tovar va xizmatlar narxlarini 
oshirish orqali real ish haqini kamaytirish zarurligini aytdi. 
Keyns nazariyasidan asosiy xulosa; mehnat bozoridagi muvozanat holatiga, 
shuningdek, ishsizlar sharoitida ham erishish mumkin.